Trong lĩnh vực pháp lý việc phân loại luật thành luật nội dung với luật hình thức là cách tiếp cận phổ biến nhằm làm rõ chức năng vai trò của từng loại luật trong việc điều chỉnh quan hệ xã hội. Không chỉ là vấn đề mang tính lý luận còn có ý nghĩa thực tiễn trong việc áp dụng xây dựng hệ thống pháp luật hiệu quả, minh bạch. Bài viết dưới đây sẽ trình bày khái niệm luật hình thức là gì, phân biệt với luật nội dung với cả phân tích mối quan hệ giữa hai loại luật này trong đời sống pháp lý.
Khái niệm luật hình thức
Luật hình thức là tập hợp các quy định về trình tự, thủ tục, phương pháp và cơ quan thực hiện việc áp dụng pháp luật trong các lĩnh vực cụ thể. Nói cách khác, luật hình thức quy định cách thức để vận hành pháp luật, giúp cho nội dung pháp luật được thực hiện đúng và thống nhất.
Ví dụ trong lĩnh vực hình sự, Bộ luật Tố tụng hình sự được xem là luật hình thức vì quy định các bước điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án. Tương tự, trong dân sự có Bộ luật Tố tụng dân sự; trong hành chính có Luật Tố tụng hành chính.
Luật hình thức không trực tiếp quy định quyền và nghĩa vụ của cá nhân, tổ chức trong quan hệ xã hội, mà là công cụ hỗ trợ để thực thi các quy định nội dung đã được thiết lập trước đó.
Khái niệm luật nội dung
Trái với luật hình thức, luật nội dung là tập hợp các quy phạm pháp luật điều chỉnh trực tiếp quyền và nghĩa vụ của các chủ thể trong các lĩnh vực như hình sự, dân sự, hôn nhân gia đình, kinh tế, lao động…
Luật nội dung xác định hành vi nào được phép, hành vi nào bị cấm, quyền lợi được bảo vệ, nghĩa vụ phải thực hiện… Ví dụ, Bộ luật Hình sự quy định hành vi phạm tội và hình phạt tương ứng là luật nội dung. Bộ luật Dân sự quy định về hợp đồng, tài sản, quyền sở hữu là những nội dung trực tiếp điều chỉnh các quan hệ dân sự.
Phân biệt luật hình thức và luật nội dung
Việc phân biệt hai loại luật này có thể dựa trên một số tiêu chí sau
-
Về bản chất điều chỉnh
Luật nội dung điều chỉnh các quan hệ xã hội cụ thể như quyền tài sản, quyền nhân thân, trách nhiệm hình sự…
Luật hình thức điều chỉnh quá trình áp dụng pháp luật, tức là các bước, thủ tục, cơ quan có thẩm quyền giải quyết vụ việc. -
Về đối tượng điều chỉnh
Luật nội dung hướng đến các cá nhân, tổ chức với vai trò là chủ thể quan hệ pháp luật.
Luật hình thức hướng đến hoạt động của cơ quan công quyền, thẩm phán, kiểm sát viên, luật sư trong quá trình thực hiện pháp luật. -
Về vai trò trong hệ thống pháp luật
Luật nội dung là cơ sở xây dựng quyền và nghĩa vụ, còn luật hình thức bảo đảm thực hiện các quyền và nghĩa vụ đó theo đúng trình tự, thủ tục pháp luật. -
Về sự tồn tại độc lập
Luật nội dung có thể tồn tại độc lập dưới dạng các bộ luật như Bộ luật Hình sự, Bộ luật Dân sự.
Luật hình thức thường đi kèm hoặc hỗ trợ luật nội dung, như Bộ luật Tố tụng Hình sự đi kèm với Bộ luật Hình sự.
Ví dụ minh họa
Một ví dụ cụ thể để minh họa sự khác biệt là trong lĩnh vực hình sự. Khi một người bị nghi ngờ phạm tội, cơ quan công an sẽ thực hiện điều tra theo đúng trình tự được quy định trong Bộ luật Tố tụng Hình sự. Đây là luật hình thức. Nếu sau đó người này bị truy tố và xét xử thì việc xác định họ phạm tội gì, bị phạt bao nhiêu năm tù sẽ căn cứ theo quy định của Bộ luật Hình sự, tức là luật nội dung.
Tương tự, trong dân sự, nếu hai bên tranh chấp hợp đồng mua bán tài sản, thì quyền và nghĩa vụ các bên được xác định theo Bộ luật Dân sự. Tuy nhiên, trình tự nộp đơn kiện, hòa giải, xét xử lại được điều chỉnh bởi Bộ luật Tố tụng Dân sự.
Mối quan hệ giữa luật nội dung và luật hình thức
Luật nội dung và luật hình thức tuy có sự khác biệt nhưng luôn gắn bó mật thiết và hỗ trợ lẫn nhau. Nếu chỉ có luật nội dung mà thiếu luật hình thức thì quyền và nghĩa vụ sẽ không được bảo vệ hiệu quả, dễ dẫn đến tùy tiện. Ngược lại, nếu chỉ có luật hình thức mà không có luật nội dung thì không biết điều gì cần bảo vệ, điều gì bị cấm đoán.
Mối quan hệ giữa hai loại luật này là quan hệ công cụ và mục tiêu. Luật hình thức là công cụ để thực hiện các mục tiêu mà luật nội dung đặt ra. Cả hai cùng góp phần tạo nên một hệ thống pháp luật hoàn chỉnh, hiệu quả và công bằng.
Vai trò trong xây dựng pháp luật và áp dụng thực tiễn
Việc phân định luật nội dung và luật hình thức giúp cho quá trình xây dựng pháp luật có hệ thống, rõ ràng và dễ tiếp cận hơn. Người làm luật có thể chuyên sâu theo từng mảng nội dung hoặc mảng hình thức để xây dựng các bộ luật đồng bộ, không chồng chéo.
Trong thực tiễn xét xử, việc phân định rõ luật hình thức và luật nội dung giúp thẩm phán, luật sư, kiểm sát viên áp dụng đúng luật. Từ đó tránh tình trạng vi phạm tố tụng hoặc xâm phạm quyền lợi của người dân.
Bên cạnh đó, với người dân, hiểu được sự khác biệt này giúp họ chủ động hơn trong bảo vệ quyền lợi, hiểu rõ khi nào cần viện dẫn luật nội dung và khi nào cần tuân thủ quy trình hình thức trong giải quyết tranh chấp.
Luật hình thức và luật nội dung là hai thành phần không thể thiếu của hệ thống pháp luật. Một bên tạo ra nội dung cần điều chỉnh, một bên là công cụ thực hiện nội dung đó một cách chuẩn mực có kiểm soát. Việc phân biệt đúng hai loại luật này giúp tăng hiệu quả xây dựng áp dụng pháp luật đồng thời nâng cao hiểu biết và kỹ năng pháp lý cho người dân trong xã hội hiện đại. Trong xu thế cải cách tư pháp hoàn thiện pháp luật hiện nay, mối quan hệ hài hòa giữa luật nội dung và luật hình thức chính là điều kiện cần thiết để xây dựng một nền pháp lý tiến bộ, công bằng, thân thiện.