Trong đời sống xã hội pháp luật và đạo đức thường gắn bó mật thiết mà đôi khi gây nhầm lẫn có người nói pháp luật là đạo đức tối thiểu trong khi đạo đức là pháp luật tối đa. Vậy chúng khác nhau thế nào và câu nói đó phản ánh điều gì trong tư duy xã hội?
Bản chất và nguồn gốc
Đạo đức là hệ thống những chuẩn mực, nguyên tắc chỉ dẫn hành vi con người theo lý tưởng đúng đắn cao hơn. Chúng được hình thành qua quá trình hình thành giá trị cá nhân, văn hóa, tôn giáo và truyền thống xã hội. Đạo đức mang tính tự nguyện dựa vào sự thôi thúc của lương tâm và mong muốn làm điều tốt.
Pháp luật là hệ thống các quy tắc hành vi do nhà nước đặt ra và có tính cưỡng chế. Pháp luật chỉ đưa vào văn bản những nội dung mà nhà nước thấy cần thiết để điều chỉnh mối quan hệ xã hội bảo vệ quyền con người với trật tự chung. Nếu vi phạm pháp luật thì bị xử phạt bắt buộc bằng tiền, án tù hay phạt hành chính hay bị mất quyền nhất định.
Phạm vi điều chỉnh
Đạo đức bao quát toàn bộ hành vi của con người kể cả những việc nhỏ nhặt đời thường hướng đến tất cả mặt sống như nói năng ứng xử, quan hệ gia đình bạn bè đồng nghiệp, sự đóng góp cho cộng đồng. Đạo đức điều chỉnh không chỉ hành vi rõ ràng mà còn cả ý định tâm lý.
Ngược lại pháp luật chỉ điều chỉnh những hành vi nhất định ảnh hưởng đến lợi ích chung mang tính xã hội hoặc công cộng. Hành vi sai phạm phải gây hậu quả rõ ràng thì mới trở thành phạm pháp. Ví dụ một lời nói dối tuy xúc phạm người khác nhưng nếu không gây hậu quả thì chỉ vi phạm đạo đức chứ không bị pháp luật xử lý.
Mức áp dụng và tính cưỡng chế
Luật pháp có điều kiện bắt buộc mọi người phải tuân thủ. Vi phạm thì bị phạt cảnh cáo tịch thu tiền án tù tùy mức độ. Việc đảm bảo hiệu lực pháp luật nằm trong tay nhà nước và hệ thống tư pháp.
Ngược lại đạo đức dựa vào sự tự giác cá nhân và phản ứng xã hội. Khi vi phạm đạo đức người ta có thể bị mất uy tín bị cười chê nhưng không có chế tài cưỡng chế bắt buộc từ nhà nước. Nguyên nhân chính thúc đẩy con người tuân thủ đạo đức là nỗi xấu hổ, sự tự phê bình và áp lực từ cộng đồng.
Sự khác biệt qua câu nói tóm gọn
Pháp luật là đạo đức tối thiểu có nghĩa là những nội dung trong pháp luật chỉ là phần cơ bản, nền tảng nhất mà xã hội cho rằng ai cũng phải tuân theo. Đó là vạch sơn đường để người đi xe không được vượt, đó là cấm trộm cắp cấm sát hại gây mất trật tự xã hội.
Đạo đức là pháp luật tối đa nghĩa là các chuẩn mực đạo đức bao trùm hơn nhiều không chỉ giới hạn ở những điều chống lại tội phạm. Đạo đức còn đặt ra yêu cầu sống đẹp hơn công bằng hơn hợp tình hợp lý hơn. Trong gia đình cần hiếu thảo trong bạn bè cần trung thực trong công việc cần tận tâm công bằng. Những điều đó không nằm trong luật nhưng lại tạo dựng văn hóa và nhân cách con người.
Mối quan hệ hỗ trợ và phát triển
Pháp luật ra đời thường dựa vào những chuẩn mực đạo đức mà xã hội đã chấp nhận. Khi hành vi phi đạo đức như trốn thuế đến mức nhiều người và gây phiền phức cho xã hội thì cần sửa luật để xử lý, biến đạo đức thành luật ngược lại khi luật đề cập quá sâu vào những điều nhỏ nhặt thì xã hội có thể dựa vào đạo đức để điều chỉnh hành vi.
Ví dụ trốn thuế đúng luật nhưng nhiều người xem là thiếu công bằng. Sau đó nhà nước có thể sửa luật để lấp lỗ hổng nghĩa là đạo đức thúc đẩy sự phát triển của luật theo yêu cầu công bằng xã hội.
Áp dụng trong đời sống
Câu nói cho thấy mỗi người ngoài việc tuân thủ pháp luật cần nâng tâm thực hiện đạo đức không chỉ dừng lại ở những điều bị cấm mà còn phải sống đẹp, sống có trách nhiệm biết chia sẻ và tôn trọng người khác.
Trong lĩnh vực kinh doanh đạo đức vượt luật có nghĩa là không chỉ chấp hành luật lành mạnh mà còn phải minh bạch trung thực với khách hàng, không trục lợi, không khai gian.
Pháp luật và đạo đức có mối quan hệ chặt chẽ nhưng không đồng nhất. Pháp luật là hình thức hướng dẫn cưỡng chế điều chỉnh phần tối thiểu hành vi để bảo vệ trật tự xã hội. Đạo đức là hệ quy chuẩn rộng lớn hơn cũng là ngọn nguồn của sự tốt lành, văn minh, nhân cách.