Trong đời sống xã hội hiện đại pháp luật đóng vai trò như một trụ cột định hướng điều tiết hành vi của các cá nhân hay tổ chức nhằm bảo đảm trật tự công bằng. Mỗi quốc gia đều xây dựng hệ thống pháp luật riêng phản ánh đặc điểm văn hóa, lịch sử cùng mức độ phát triển xã hội. Một trong những quan niệm nền tảng trong hệ thống pháp luật hiện đại là nguyên tắc công dân được làm những gì pháp luật không cấm. Cùng với đó là sự khẳng định vai trò của pháp luật như một hệ thống quy tắc xử sự chung có tính bắt buộc. Bài viết dưới đây sẽ đi sâu phân tích hai khái niệm này và vai trò của chúng trong đời sống pháp lý.
Pháp luật là hệ thống các quy tắc xử sự
Pháp luật không phải là tập hợp rời rạc các mệnh lệnh hay điều cấm. Đó là một hệ thống logic các quy tắc xử sự được Nhà nước ban hành hay công nhận. Những quy tắc này được thể hiện dưới dạng văn bản như luật, nghị định, thông tư, quyết định. Mỗi văn bản đều mang tính pháp lý có hiệu lực thi hành rõ ràng.
Quy tắc xử sự trong pháp luật được hiểu là các quy định về việc cá nhân hay tổ chức nên làm gì không nên làm gì hay phải làm gì trong một tình huống cụ thể. Ví dụ như khi tham gia giao thông phải chấp hành đèn tín hiệu hay khi ký hợp đồng dân sự cần đảm bảo tự nguyện bình đẳng. Mỗi quy tắc được xây dựng dựa trên nhu cầu thực tiễn nhằm bảo vệ trật tự xã hội.
Hệ thống pháp luật có tính thống nhất liên kết nội tại. Các điều luật không tồn tại độc lập mà bổ trợ liên kết với nhau tạo nên một mạng lưới điều chỉnh toàn diện. Cho phép pháp luật xử lý nhiều tình huống đa dạng nhưng vẫn đảm bảo tính công bằng hợp lý.
Quy tắc pháp luật mang tính bắt buộc phổ biến
Một đặc điểm quan trọng của quy tắc pháp luật là tính bắt buộc. Khi đã được ban hành quy tắc pháp luật có hiệu lực đối với tất cả mọi người trong phạm vi điều chỉnh. Không ai được viện dẫn sự thiếu hiểu biết để tránh trách nhiệm pháp lý giúp pháp luật giữ được tính nghiêm minh không bị lạm dụng.
Đồng thời pháp luật cũng có tính phổ biến. Mọi công dân dù ở bất kỳ vị trí xã hội nào đều phải tuân thủ như nhau. Không có ngoại lệ về giai cấp, nghề nghiệp hay địa vị là cơ sở để xây dựng một xã hội công bằng thượng tôn pháp luật.
Nguyên tắc công dân được làm những gì pháp luật không cấm
Một trong những nguyên lý quan trọng của nhà nước pháp quyền là nguyên tắc công dân được làm những gì pháp luật không cấm khẳng định rằng quyền tự do là mặc định còn sự hạn chế cần có cơ sở pháp lý rõ ràng.
Khác với quan điểm cũ cho rằng người dân chỉ được làm những điều pháp luật cho phép thừa nhận sự chủ động sáng tạo của con người trong hành động. Nếu pháp luật không có điều khoản cấm thì hành vi đó không bị xem là vi phạm.
Đặc biệt có ý nghĩa trong một xã hội đang đổi mới phát triển. Ví dụ trong kinh doanh nếu không có quy định cấm một loại hình dịch vụ thì doanh nghiệp có quyền khai thác. Trong lĩnh vực công nghệ người dân có thể sáng tạo ứng dụng, dịch vụ mới miễn là không xâm phạm đến quyền lợi hợp pháp của người khác.
Tự do trong khuôn khổ pháp luật
Dù thừa nhận quyền tự do rộng rãi nhưng mọi hành vi của công dân phải nằm trong khuôn khổ của pháp luật. Pháp luật không cấm nhưng cũng đặt ra giới hạn thông qua các nguyên tắc về đạo đức, an ninh trật tự, quyền con người. Tự do không đồng nghĩa với vô giới hạn. Một hành vi dù không bị cấm trực tiếp nhưng nếu gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến lợi ích cộng đồng hay vi phạm quyền người khác thì vẫn có thể bị xử lý.
Chẳng hạn công dân có quyền tự do ngôn luận nhưng không được lợi dụng quyền này để vu khống bôi nhọ danh dự người khác. Bạn có thể tổ chức hoạt động nghệ thuật nhưng không được vi phạm thuần phong mỹ tục hay gây mất an ninh công cộng. Vì vậy hiểu đúng giới hạn của tự do là yếu tố quan trọng để thực thi quyền công dân một cách hiệu quả có trách nhiệm.
Trách nhiệm của Nhà nước và công dân
Nhà nước có trách nhiệm ban hành pháp luật minh bạch dễ hiểu phù hợp với thực tiễn đồng thời cần tuyên truyền phổ biến pháp luật để người dân có đủ kiến thức thực hiện quyền của mình. Các cơ quan chức năng phải đảm bảo pháp luật được thực thi nghiêm túc công bằng.
Về phía công dân hiểu đúng pháp luật và nguyên tắc tự do trong khuôn khổ giúp bạn sống đúng sống có trách nhiệm. Người dân cần chủ động tìm hiểu cập nhật thông tin pháp luật liên quan đến hoạt động hàng ngày. Khi biết quyền của mình đến đâu bạn sẽ không bị xâm phạm mà vẫn hành động hợp pháp hiệu quả.
Pháp luật là hệ thống quy tắc xử sự có tính bắt buộc phổ biến được tổ chức chặt chẽ nhằm duy trì trật tự xã hội. Nguyên tắc công dân được làm những gì pháp luật không cấm là biểu hiện của tư duy pháp quyền hiện đại đề cao tự do cá nhân trong khuôn khổ chung. Khi cả Nhà nước và người dân cùng tôn trọng tuân thủ các quy tắc này thì xã hội sẽ ngày càng phát triển bền vững, công bằng, văn minh. Trong một thế giới biến động không ngừng nhận thức đúng về pháp luật sẽ giúp mỗi người chủ động hơn trong cuộc sống đóng góp hiệu quả cho cộng đồng.