Bán hàng đa cấp là mô hình kinh doanh phổ biến trong những năm gần đây. Tuy nhiên không ít trường hợp biến tướng lừa đảo gây tổn thất lớn về kinh tế và xã hội. Để bảo vệ người tiêu dùng và thị trường lành mạnh nhà nước đã thiết lập hệ thống pháp lý chặt chẽ. Bài viết này phân tích các quy định chính về bán hàng đa cấp tại Việt Nam giúp người dân nhận biết mô hình hợp pháp tránh rủi ro khi tham gia.
Khái niệm bán hàng đa cấp trong pháp luật
Pháp luật Việt Nam hiểu bán hàng đa cấp là hoạt động bán hàng hóa thông qua mạng lưới cá nhân có cấu trúc nhiều cấp, nhiều nhánh. Người tham gia không chỉ được hưởng hoa hồng từ việc bán hàng của bản thân mà còn hưởng lợi từ doanh số của người trong mạng lưới dưới cấp mình. Nếu không đáp ứng đúng quy định pháp lý hoạt động này có thể bị coi là lừa đảo kinh doanh đa cấp bất hợp pháp.
Cơ sở pháp lý chính
Hệ thống văn bản quy phạm pháp luật điều chỉnh hoạt động bán hàng đa cấp bao gồm Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, Nghị định 40/2018/NĐ‑CP sửa đổi bởi Nghị định 18/2023/NĐ‑CP, Nghị định 55/2024/NĐ‑CP, Nghị định 98/2020/NĐ‑CP và một số thông tư hướng dẫn như Thông tư 10/2018 và 12/2023 của Bộ Công Thương, Thông tư 29/2018 của Ngân hàng Nhà nước, Thông tư 09/2024 của Bộ Tài chính, v.v.
Điều kiện cấp phép cho doanh nghiệp
Doanh nghiệp muốn hoạt động dạng này phải đáp ứng nhiều điều kiện như vốn tối thiểu 10 tỷ đồng không từng bị thu hồi giấy phép với ký quỹ tại ngân hàng cả xây dựng hợp đồng rõ ràng rồi thì có hệ thống quản lý thành viên qua công nghệ thông tin đảm bảo doanh thu từ người tiêu dùng bên ngoài mạng lưới chiếm tối thiểu 20% doanh thu hàng năm còn đối với vốn nước ngoài phải có kinh nghiệm hoạt động tại nước ngoài tối thiểu 3 năm.
Hoạt động phải được đăng ký với Bộ Công Thương được cấp chứng nhận. Các thay đổi như danh mục hàng hóa, đầu mối liên hệ cấp địa phương đều phải thông báo hay được duyệt theo quy định.
Hoạt động bị cấm trong mô hình đa cấp
Pháp luật nghiêm cấm nhiều hành vi như:
-
Yêu cầu đặt cọc hay mua hàng với mục đích tham gia không vì nhu cầu tiêu dùng
-
Trả lãi hay thưởng chỉ qua việc giới thiệu người tham gia
-
Cung cấp thông tin gian dối về lợi ích hay công dụng sản phẩm
-
Yêu cầu người tham gia giữ nhiều mã số hoặc hợp đồng
-
Kinh doanh các đối tượng bị cấm như thuốc, trang thiết bị y tế
-
Tách doanh nghiệp hay chuyển giao mạng lưới không hợp lý
Các hành vi này nếu tái diễn có thể bị xử phạt hành chính hay truy cứu trách nhiệm hình sự về tội vi phạm quy định kinh doanh đa cấp.
Quyền với trách nhiệm của doanh nghiệp và người tham gia
Doanh nghiệp phải tuân thủ hợp đồng bằng văn bản thực hiện đào tạo trong vòng 30 ngày sau khi ký hợp đồng duy trì tỷ lệ doanh thu thực phát sinh từ người tiêu dùng bên ngoài mạng lưới tối thiểu 20% nộp thuế thu nhập cá nhân giải quyết khiếu nại bảo vệ quyền người tham gia.
Người tham gia phải lưu giữ hợp đồng tham gia đào tạo không phát tán thông tin sai lệch với chỉ tham gia trong hệ thống có đăng ký hợp pháp.
Các biện pháp bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng
Luật bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng và nghị định hướng dẫn quy định rõ trách nhiệm cung cấp hợp đồng, kế hoạch trả thưởng minh bạch, không ép buộc mua hàng hoặc hành vi lôi kéo tham gia nhóm. Người dùng có quyền từ chối, trả lại hàng trong 30 ngày được đảm bảo cam kết mua lại ít nhất 90%. Nếu vi phạm, doanh nghiệp bị phạt từ 30 đến 100 triệu, thậm chí buộc bồi thường.
Cơ quan quản lý giám sát
Bộ Công Thương là đầu mối quản lý phối hợp với Công an, Tài chính, Y tế, Khoa học Công nghệ… Thường xuyên kiểm tra tại doanh nghiệp, hội nghị, sự kiện. Từ giữa năm 2023 đến nay, Bộ Công Thương đã thu hồi giấy phép hàng chục doanh nghiệp vi phạm kiểm tra nhiều vụ việc. Năm 2023, chỉ còn khoảng 20 công ty đa cấp hợp pháp hoạt động. Doanh thu đạt gần 17 nghìn tỷ chi trả hoa hồng 5,8 nghìn tỷ nộp thuế 2,3 nghìn tỷ.
Công an chịu trách nhiệm đấu tranh với các tổ chức đa cấp biến tướng chuyển sang tội phạm kinh tế hay lừa đảo khi có dấu hiệu.
Hình phạt khi vi phạm
Vi phạm sẽ bị xử lý hành chính theo Nghị định 98/2020 với mức phạt từ 30 đến 100 triệu gấp đôi nếu phạm vi liên tỉnh. Trường hợp cấu thành tội danh, cá nhân hay tổ chức có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự theo Điều 217a BLHS với mức phạt từ 500 triệu đến 1 tỷ hay tù từ 6 tháng đến 5 năm. Nhà nước có quyền thu hồi lợi ích bất hợp pháp với buộc cải chính.
Cách người dân nhận biết mô hình đa cấp hợp pháp
Người tham gia cần kiểm tra Giấy chứng nhận đăng ký hoạt động đa cấp do Bộ Công Thương cấp. Tham gia trong hệ thống đảm bảo hợp đồng, minh bạch được đào tạo có cam kết thu hồi hàng duy trì doanh thu cho người tiêu dùng. Cảnh giác với tổ chức không ký quỹ, không có hợp đồng, hứa lợi nhuận khủng, ép đặt hàng, lợi dụng hình thức đào tạo để dụ dỗ tham gia.
Pháp luật Việt Nam có hệ thống chặt chẽ điều chỉnh bán hàng đa cấp. Hoạt động có giấy phép đúng đối tượng với minh bạch vẫn được khuyến khích bởi đây là kênh phân phối tiếp cận thị trường. Tuy nhiên khi biến tướng thành mô hình lừa đảo trá hình đa cấp cũng bị xử lý nghiêm. Người dân cần cảnh giác, tìm hiểu kỹ pháp lý trước khi tham gia. Nếu phát hiện dấu hiệu bất thường nên phản ánh đến cơ quan công an hoặc Bộ Công Thương để được bảo vệ quyền lợi.