Câu tục ngữ phép vua thua lệ làng đã đi vào văn hóa dân gian hàng trăm năm vẫn còn nguyên giá trị suy ngẫm đến tận hôm nay. Câu nói này phản ánh mâu thuẫn giữa hệ thống pháp quyền do nhà nước đặt ra với tập quán địa phương có sức ảnh hưởng mạnh trong cộng đồng. Một bên là quy định từ trên xuống áp dụng chung cho cả nước còn một bên là những điều ước địa phương hình thành từ thực tiễn đời sống. Khi hai bên mâu thuẫn đôi khi tập tục địa phương lại áp đảo cả một quy định chính thức. Cũng là lúc phép vua đành chịu thua lệ làng.
Phân tích từng khâu trong câu nói
Khái niệm phép vua đại diện cho pháp luật của nhà nước do cơ quan có thẩm quyền ban hành và được áp dụng trên toàn lãnh thổ. Loại luật này có giá trị tổng quát và buộc tất cả công dân phải tuân thủ. Trái lại lệ làng là những quy định không được ghi trong văn bản luật nhưng được dân làng soạn thảo và tác động trực tiếp đến đời sống địa phương. Chúng không được luật hóa nhưng lại có tác dụng ràng buộc rất mạnh trong phạm vi địa phương.
Theo tinh thần ngữ nghĩa câu nói, phép vua và lệ làng không cùng cấp độ để so sánh. Nhưng khi hai hệ thống này xung đột, người dân ở cấp cơ sở thường căng sức áp dụng quy định quen thuộc nhất là lệ làng. Khi đó phép vua bị xem như không còn hiệu lực tại địa phương, dù hành vi vi phạm lệ làng vẫn có bị xử phạt theo ý làng. Câu nói mang hàm ý châm biếm sự yếu thế của luật chung khi vấp phải mô thức quyền lực từ cộng đồng cơ sở.
Lịch sử ứng xử giữa pháp quyền và phong tục
Đến thời nhà Hồng Đức lệ làng vẫn đi đôi với giám sát của quan lại cấp địa phương. Mỗi khi làng làm hương ước hay quy ước mới phải trình lên quan để phê duyệt. Điều đó cho thấy cộng đồng cơ sở vẫn nằm trong cơ chế pháp quyền, nhưng nội dung chi tiết đôi khi được cộng đồng tự quy ước.
Tuy nhiên về sau trong một số vùng sâu vùng xa hoặc thời kỳ chiến tranh hỗn loạn, chức năng cai quản của triều đình lỏng lẻo khiến lệ làng lên ngôi. Khi luật lệ chung không còn đủ sức chi phối toàn bộ các hoạt động ở địa phương, người dân quay về lệ làng để tự tổ chức. Trong một số trường hợp nghiêm trọng như dịch bệnh, thuế phí hay công việc quốc gia, nhà nước vẫn duy trì được quyền kiểm soát. Nhưng những vấn đề thuộc sinh hoạt cộng đồng như cưới xin, ma chay, hội hè, lệ làng vẫn phát huy ảnh hưởng mạnh mẽ.
Phép vua có thật sự thua lệ làng
Trong nhiều trường hợp luật nhà nước vẫn có giá trị nhưng không đi vào đời sống vì thiếu tính phù hợp hoặc giới hạn về mặt văn hóa. Khi phong tục tập quán ấy ăn sâu vào tâm thức cả cộng đồng, luật chung trở nên xa lạ và khó áp dụng. Điều đó giải thích tại sao tại một số vùng, lệ làng còn thịnh hành dù không được luật thừa nhận.
Tuy vậy trong xã hội hiện đại quan điểm phép vua thua lệ làng không thể được áp dụng tuỳ tiện. Từ sau năm 1989 chính phủ yêu cầu hương ước, lệ làng phải phù hợp với đường lối của Đảng, chính sách và luật pháp chung. Bất kỳ phong tục nào trái pháp luật đều bị xử lý. Nhà nước không chấp nhận bất kỳ lệ làng nào vi phạm tiêu chí pháp quyền, trật tự xã hội hoặc xâm phạm quyền công dân.
Phân định rạch ròi giữa công nhận và bảo thủ
Ngày nay, dịp nào đó ở một số địa phương vẫn thiếu tỉnh táo khi triển khai lệ làng. Ví dụ khi một số nơi áp đặt thu phí tự phát, mượn đất tự nguyện nhưng lách luật, nhân dân tại địa phương phản ánh nhưng quan xã khó can thiệp vì sợ vi phạm phong tục.
Tuy nhiên trong thời đại pháp quyền, lệ làng cũng chỉ được phép tồn tại khi không trái luật quốc gia, không xâm hại đến quyền tự do, lợi ích hợp pháp của người dân. Điều quan trọng là phần giá trị tốt đẹp của phong tục phải được tiếp tục và phát huy chứ không dùng làm phương tiện bóc lột, phân biệt hay vi phạm pháp luật.
Giải pháp đảm bảo hài hòa
Để hạn chế chuyện phép vua bị lệ làng chắn đường cần thực hiện những giải pháp sau
-
Xây dựng hương ước, quy ước dựa trên nguyên tắc tự nguyện, dân chủ và phù hợp luật pháp
-
Các văn bản lệ làng phải được công khai, phổ biến cho mọi người, được UBND cấp xã thẩm định
-
Lựa chọn bỏ bớt phần lệ làng nếu nó gây áp lực không cần thiết hoặc xâm phạm quyền công dân
-
Nhà nước cần kiểm soát chặt chẽ lệ làng xử lý nghiêm khi lệ làng trở thành công cụ trục lợi
-
Duy trì tuyến truyền thông để nâng cao nhận thức của người dân về quyền lợi và nghĩa vụ của mình trong công đồng
Câu nói phép vua thua lệ làng gắn với bối cảnh lịch sử không tránh khỏi việc pháp quyền thiếu vắng tại một số vùng. Nhiều lệ làng giàu tính nhân văn vẫn cần được giữ gìn nhưng phải được làm mới tuân thủ pháp luật. Trong xã hội hiện đại pháp luật vẫn là nền tảng quản lý nhưng luật phải linh hoạt để tiếp thu đạo lý làng xóm. Mới chính là cách quay lại phát huy giá trị truyền thống Việt Nam một cách có trách nhiệm tôn trọng pháp quyền.