Pháp luật không chỉ là hệ thống quy tắc xử sự do nhà nước ban hành mà còn là công cụ để điều chỉnh hành vi của mọi cá nhân, tổ chức trong xã hội. Để pháp luật thực sự đi vào cuộc sống thì ngoài việc nhà nước thực thi và xử lý vi phạm, điều quan trọng hơn cả là người dân cần chủ động sử dụng pháp luật trong các mối quan hệ xã hội. Sử dụng pháp luật vì vậy được xem là hình thức thể hiện cao nhất của nhận thức pháp luật và là biểu hiện cụ thể của quyền làm chủ trong xã hội dân chủ pháp quyền.
Khái niệm sử dụng pháp luật là gì
Sử dụng pháp luật là hành vi mà cá nhân, tổ chức thực hiện các quyền của mình theo đúng quy định pháp luật. Đây là hành động chủ động và tự giác của công dân trong việc áp dụng pháp luật vào cuộc sống để bảo vệ lợi ích hợp pháp của bản thân, của người khác hay của cộng đồng. Sử dụng pháp luật không mang tính cưỡng chế như thi hành hay áp dụng pháp luật mà hoàn toàn dựa vào sự lựa chọn và ý thức pháp lý của mỗi người.
Khác với các hình thức thực hiện pháp luật khác sử dụng pháp luật không bắt buộc phải có sự can thiệp của cơ quan nhà nước mà vẫn hợp pháp nếu người dân chủ động hành xử theo quy định. Đây là hình thức thực hiện pháp luật rộng rãi và phổ biến nhất trong đời sống hàng ngày.
Các hình thức sử dụng pháp luật phổ biến
Trong thực tiễn, việc sử dụng pháp luật của công dân diễn ra rất phong phú đa dạng. Có thể chia thành một số nhóm hành vi sử dụng pháp luật như sau.
Thứ nhất là sử dụng pháp luật để thực hiện quyền cá nhân. Ví dụ như quyền học tập, quyền tự do kinh doanh, quyền sở hữu tài sản, quyền kết hôn và ly hôn, quyền khiếu nại tố cáo. Khi công dân đăng ký kết hôn, mở doanh nghiệp, nộp hồ sơ xin cấp bằng lái xe hay mua bán nhà đất thì đó là hành vi sử dụng pháp luật.
Thứ hai là sử dụng pháp luật để yêu cầu bảo vệ quyền lợi. Công dân có thể yêu cầu cơ quan nhà nước can thiệp khi bị xâm phạm quyền hợp pháp như gửi đơn kiện, yêu cầu bồi thường thiệt hại, đề nghị xử lý vi phạm hành chính hay hình sự. Đây cũng là cách công dân sử dụng pháp luật để tự bảo vệ mình bằng con đường chính đáng.
Thứ ba là sử dụng pháp luật để từ chối hoặc phản đối hành vi trái pháp luật. Công dân có quyền không làm theo mệnh lệnh trái luật không ký kết hợp đồng có điều khoản bất hợp pháp, không đồng ý tham gia hành vi gian lận, không giao tài sản khi không có quyết định hợp pháp. Việc từ chối trong trường hợp này là biểu hiện rõ nét của việc sử dụng pháp luật một cách có nhận thức.
Ví dụ cụ thể về sử dụng pháp luật
Một người dân khi bị mất tài sản có thể viết đơn trình báo công an để yêu cầu điều tra. Đây là hành vi sử dụng pháp luật để bảo vệ quyền sở hữu cá nhân.
Một doanh nghiệp muốn mở rộng ngành nghề kinh doanh thì phải đăng ký bổ sung ngành nghề tại Sở Kế hoạch và Đầu tư. Việc thực hiện thủ tục này cũng là một biểu hiện của việc sử dụng pháp luật.
Một học sinh khi đủ điều kiện thì đăng ký dự thi vào đại học thể hiện quyền được học tập theo quy định pháp luật hiện hành.
Một người tiêu dùng khi mua phải hàng kém chất lượng thì khiếu nại đến cơ quan bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng để đòi lại quyền lợi. Đây là ví dụ rõ ràng cho việc sử dụng pháp luật trong đời sống tiêu dùng.
Công dân sử dụng pháp luật khi chủ động
Việc công dân tự mình đăng ký, khai báo, yêu cầu cơ quan nhà nước thực hiện thủ tục hành chính hay giải quyết tranh chấp là hành vi sử dụng pháp luật mang tính chủ động. Người dân trong trường hợp này không bị bắt buộc nhưng do hiểu và tin vào pháp luật nên họ lựa chọn sử dụng quyền đã được pháp luật quy định.
Sự chủ động sử dụng pháp luật thể hiện nhận thức pháp lý tích cực. Những người hiểu luật và sử dụng luật đúng cách sẽ dễ dàng bảo vệ bản thân tránh bị lợi dụng hoặc bị xâm phạm quyền lợi.
Công dân sử dụng pháp luật khi từ chối
Sử dụng pháp luật không chỉ là hành vi chủ động đề nghị thực hiện một quyền nào đó mà còn thể hiện ở việc từ chối làm theo yêu cầu trái pháp luật. Nếu một người không đồng ý ký tên vào giấy tờ sai quy trình hoặc từ chối tham gia hành vi vi phạm pháp luật thì đó cũng là cách họ sử dụng pháp luật để bảo vệ chính mình.
Việc từ chối khi có người yêu cầu hối lộ từ chối cung cấp thông tin cá nhân khi không có lý do hợp pháp hoặc không cho người khác mượn giấy tờ tùy thân để làm điều sai đều là những hành vi sử dụng pháp luật để ngăn chặn sai phạm.
Vai trò của sử dụng pháp luật trong đời sống
Sử dụng pháp luật là biểu hiện của một xã hội pháp quyền, nơi người dân ý thức được quyền nghĩa vụ của mình. Khi pháp luật được sử dụng rộng rãi và đúng cách, xã hội sẽ vận hành trong khuôn khổ trật tự, công bằng minh bạch hơn.
Một công dân hiểu và sử dụng pháp luật tốt sẽ dễ dàng tránh được các rủi ro pháp lý và đồng thời góp phần nâng cao văn hóa pháp luật trong cộng đồng. Xã hội sẽ tiến bộ hơn khi mỗi người đều hành xử có trách nhiệm và biết sử dụng pháp luật để điều chỉnh hành vi của mình và của người khác.
Sử dụng pháp luật là một trong những hình thức cơ bản và phổ biến nhất của việc thực hiện pháp luật trong đời sống. Thông qua việc thực hiện các quyền hợp pháp và từ chối hành vi trái luật, công dân thể hiện ý thức pháp lý, trách nhiệm xã hội của mình.
Để pháp luật thực sự đi vào cuộc sống thì không chỉ cơ quan nhà nước phải nghiêm túc thực hiện pháp luật mà bản thân mỗi công dân cũng cần chủ động sử dụng pháp luật một cách tích cực, đúng đắn thường xuyên hơn. Đây chính là con đường đưa xã hội tiến đến sự văn minh, công bằng bền vững hơn trong tương lai.