Pháp luật đại cương là môn học nền tảng trong chương trình đào tạo của nhiều ngành học tại các trường đại học. Không chỉ là môn học lý thuyết còn trang bị cho sinh viên tư duy pháp lý với nhận thức về vai trò của pháp luật trong đời sống xã hội. Chương đầu tiên với tên gọi ‘Những vấn đề cơ bản về nhà nước’ đóng vai trò mở đầu xây dựng nền móng cho toàn bộ môn học. Bài viết này sẽ giúp bạn hệ thống hóa toàn bộ nội dung chương 1 theo cách dễ tiếp cận nhằm phục vụ cả mục đích học tập lẫn ôn luyện.
Khái niệm nhà nước
Hiểu một cách khái quát thì nhà nước là một tổ chức quyền lực chính trị đặc biệt của xã hội, có chức năng quản lý xã hội bằng pháp luật duy trì trật tự thông qua bộ máy cưỡng chế. Là chủ thể duy nhất có quyền ban hành pháp luật với tổ chức thực hiện pháp luật trong phạm vi lãnh thổ của mình. Nhà nước khác với các tổ chức xã hội khác ở chỗ nó có quyền lực công, được tổ chức chặt chẽ, hoạt động mang tính bắt buộc đối với mọi thành viên trong xã hội.
Nguồn gốc ra đời của nhà nước
Các học thuyết về nguồn gốc nhà nước có thể chia thành hai nhóm như phi Mác-xít, Mác-xít. Trong nhóm phi Mác-xít có ba thuyết nổi bật là thuyết thần quyền, thuyết gia trưởng, thuyết khế ước xã hội. Những thuyết này giải thích sự hình thành nhà nước dựa trên yếu tố tôn giáo, gia đình hay sự thỏa thuận giữa con người với nhau.
Ngược lại quan điểm Mác-xít cho rằng nhà nước ra đời là kết quả tất yếu của sự phát triển xã hội đến một mức độ nhất định, khi mâu thuẫn giữa các giai cấp trong xã hội trở nên gay gắt không thể điều hòa bằng các phương thức thông thường. Khi đó một tổ chức có quyền lực được thiết lập nhằm duy trì trật tự bảo vệ lợi ích của giai cấp thống trị. Nhấn mạnh đến tính khách quan cùng lịch sử trong quá trình hình thành nhà nước.
Bản chất nhà nước
Nhà nước có hai mặt bản chất song song tồn tại gắn bó với nhau. Thứ nhất nhà nước mang bản chất giai cấp thể hiện ở chỗ nó là công cụ để giai cấp thống trị sử dụng nhằm bảo vệ quyền lợi của mình, thông qua việc ban hành pháp luật kiểm soát bộ máy hành chính. Thứ hai nhà nước có bản chất xã hội nghĩa là nhà nước còn thực hiện các chức năng xã hội vì lợi ích chung, điều hành các hoạt động kinh tế, văn hóa, y tế, giáo dục, bảo vệ môi trường thúc đẩy phúc lợi xã hội.
Việc nhận thức đúng đắn hai mặt bản chất này giúp hiểu rõ vai trò kép của nhà nước vừa là công cụ thống trị, vừa là thiết chế phục vụ cộng đồng.
Đặc trưng của nhà nước
Đặc trưng đầu tiên là nhà nước có quyền lực công cộng đặc biệt, thể hiện ở khả năng điều chỉnh hành vi con người bằng pháp luật, cưỡng chế khi cần thiết với cả hoạt động thông qua một hệ thống cơ quan có tổ chức. Thứ hai, nhà nước có lãnh thổ xác định, chia dân cư thành các đơn vị hành chính để quản lý. Thứ ba, nhà nước có hệ thống thuế để duy trì hoạt động. Cuối cùng, nhà nước có chủ quyền quốc gia, nghĩa là có quyền tự quyết mọi vấn đề trong nội bộ cũng như quan hệ đối ngoại.
Những đặc trưng này giúp phân biệt nhà nước với các thiết chế xã hội khác như tổ chức từ thiện, hiệp hội nghề nghiệp hay các cộng đồng tôn giáo.
Chức năng của nhà nước
Nhà nước thực hiện hai nhóm chức năng cơ bản như chức năng đối nội cùng chức năng đối ngoại. Chức năng đối nội bao gồm duy trì trật tự xã hội, tổ chức phát triển kinh tế, chăm lo đời sống nhân dân bảo vệ quyền lợi công dân. Là những hoạt động thường nhật nhằm ổn định xã hội đảm bảo sự phát triển bền vững. Chức năng đối ngoại thể hiện qua việc thiết lập duy trì quan hệ ngoại giao, bảo vệ chủ quyền lãnh thổ thúc đẩy hợp tác quốc tế.
Các chức năng không tồn tại rời rạc mà hỗ trợ lẫn nhau. Một nhà nước yếu trong đối nội thường gặp khó khăn trong đối ngoại và ngược lại.
Các kiểu nhà nước trong lịch sử
Theo quan điểm Mác-xít thì lịch sử nhân loại đã trải qua bốn kiểu nhà nước chính như nhà nước chủ nô, nhà nước phong kiến, nhà nước tư sản, nhà nước xã hội chủ nghĩa. Mỗi kiểu nhà nước tương ứng với một hình thái kinh tế xã hội nhất định phục vụ cho lợi ích của giai cấp thống trị tương ứng.
Việc phân biệt các kiểu nhà nước giúp hiểu được sự vận động thay đổi của quyền lực chính trị theo thời gian, cũng như cơ sở vật chất kinh tế của sự thay đổi đó.
Hình thức nhà nước
Hình thức nhà nước bao gồm ba yếu tố hình thức chính thể, hình thức cấu trúc, chế độ chính trị. Hình thức chính thể phản ánh cách tổ chức vận hành quyền lực nhà nước, ví dụ như quân chủ hay cộng hòa. Hình thức cấu trúc nói đến cách tổ chức lãnh thổ nhà nước có thể là đơn nhất hay liên bang. Chế độ chính trị đề cập đến phương pháp thực hiện quyền lực, có thể mang tính dân chủ hoặc độc đoán, pháp quyền hay phản pháp quyền.
Hiểu rõ hình thức nhà nước giúp phân tích cơ cấu tổ chức với phương thức hoạt động của các quốc gia hiện đại.
Chương 1 của môn Pháp luật đại cương là bước đi đầu tiên trong hành trình tìm hiểu về nhà nước với pháp luật. Từ việc hiểu khái niệm, nguồn gốc, bản chất đến đặc trưng, chức năng, kiểu với hình thức nhà nước mà sinh viên có thể hình thành tư duy pháp lý nền tảng. Chính là tiền đề để tiếp cận sâu hơn với các khái niệm như pháp luật, pháp chế, hệ thống pháp luật với trách nhiệm pháp lý trong các chương tiếp theo. Việc học tốt chương này không chỉ giúp nâng cao kết quả học tập còn góp phần xây dựng nhận thức chính trị pháp lý đúng đắn trong đời sống công dân.