Tài nguyên khoáng sản là một trong những nguồn lực quan trọng nhất đối với phát triển kinh tế quốc gia. Để quản lý hiệu quả nguồn tài nguyên hữu hạn này Việt Nam đã có nhiều lần điều chỉnh hoàn thiện hành lang pháp lý nhằm đảm bảo khai thác hợp lý, hiệu quả bền vững. Luật Địa chất Khoáng sản năm 2024 là bước tiếp theo trong quá trình đó được Quốc hội thông qua vào cuối năm 2024 sẽ chính thức có hiệu lực từ ngày 1 tháng 7 năm 2025. Là văn bản thay thế Luật Khoáng sản năm 2010 đồng thời tích hợp các nội dung về điều tra địa chất vào một hệ thống pháp lý thống nhất.
Mục tiêu xây dựng luật mới
Sự ra đời của Luật Địa chất Khoáng sản năm 2024 không đơn thuần là việc cập nhật những điểm mới mà còn nhằm xây dựng một hệ thống pháp lý đồng bộ hiện đại hơn. Mục tiêu của luật là thiết lập nền tảng vững chắc để quản lý tổng thể hoạt động địa chất với khoáng sản theo hướng minh bạch, bền vững có sự tham gia của cộng đồng đảm bảo hiệu quả lâu dài cho quốc gia.
Luật hướng đến việc khắc phục những bất cập trong Luật Khoáng sản 2010 như phân cấp chưa rõ thiếu cơ chế giám sát hoạt động khai thác, công tác điều tra địa chất còn dàn trải chưa thống nhất. Đồng thời luật cũng phản ánh tư duy quản lý mới trong bối cảnh phát triển kinh tế tuần hoàn chuyển đổi xanh ứng phó biến đổi khí hậu.
Phạm vi điều chỉnh và đối tượng áp dụng
Luật Địa chất và Khoáng sản năm 2024 điều chỉnh toàn bộ các hoạt động liên quan đến điều tra cơ bản địa chất rồi cả điều tra địa chất khoáng sản, thăm dò, khai thác, chế biến cùng với phục hồi môi trường với đóng cửa mỏ. Đối tượng áp dụng bao gồm tất cả tổ chức cá nhân trong và ngoài nước tham gia hoạt động địa chất khoáng sản trên lãnh thổ Việt Nam.
Luật áp dụng trên phạm vi toàn quốc bao gồm đất liền, vùng biển, hải đảo, thềm lục địa, vùng đặc quyền kinh tế. Mở rộng phạm vi quản lý nhà nước không chỉ dừng lại ở hoạt động trên cạn mà còn bao trùm các khu vực khai thác tiềm năng ngoài khơi.
Phân loại khoáng sản và quản lý theo nhóm
Một điểm đổi mới quan trọng trong luật là việc phân chia tài nguyên khoáng sản thành bốn nhóm chính nhằm phục vụ cho quản lý có trọng tâm. Nhóm I bao gồm các khoáng sản đặc biệt quan trọng về an ninh quốc phòng. Nhóm II là khoáng sản có giá trị kinh tế lớn. Nhóm III là khoáng sản phổ biến có khả năng khai thác thương mại. Nhóm IV là vật liệu xây dựng thông thường với tài nguyên khai thác nhỏ lẻ.
Việc phân nhóm này không chỉ giúp rõ ràng về thẩm quyền cấp phép mà còn tạo thuận lợi cho việc đấu giá quyền khai thác phân bổ nguồn lực giám sát xác định trách nhiệm của các cơ quan liên quan.
Điều tra cơ bản và hệ thống thông tin địa chất quốc gia
Luật quy định rõ điều tra cơ bản địa chất là nhiệm vụ ưu tiên sử dụng ngân sách nhà nước. Kết quả điều tra phải được lưu trữ trong hệ thống cơ sở dữ liệu quốc gia chia sẻ với các bộ ngành, địa phương phục vụ lập quy hoạch giám sát tài nguyên.
Các tổ chức cá nhân ngoài nhà nước khi sử dụng dữ liệu địa chất phải hoàn trả chi phí tương ứng với phần dữ liệu được sử dụng. Giúp giảm lãng phí ngân sách nhà nước tăng trách nhiệm khai thác dữ liệu hợp pháp.
Quy định về cấp phép và đấu giá khai thác khoáng sản
Tổ chức cá nhân muốn thăm dò hay khai thác khoáng sản phải có giấy phép hợp pháp do cơ quan có thẩm quyền cấp. Luật quy định cụ thể về tiêu chí năng lực tài chính, kỹ thuật, phương án bảo vệ môi trường phục hồi sau khai thác. Ngoài ra một số loại khoáng sản thuộc nhóm I với II sẽ phải thực hiện đấu giá quyền khai thác để đảm bảo công khai minh bạch.
Việc miễn đấu giá chỉ áp dụng cho trường hợp đặc biệt như khu vực khai thác phục vụ quốc phòng, khu vực đã có tổ chức đang thực hiện thăm dò hay nơi nhà nước giao nhiệm vụ chiến lược.
Bảo vệ khoáng sản chưa khai thác đóng cửa mỏ
Luật yêu cầu các địa phương khoanh định khu vực cấm, khu vực tạm cấm khai thác khoáng sản. Các khu vực này có thể là nơi có giá trị địa chất đặc biệt có di tích văn hóa hay khu vực có nguy cơ tác động lớn đến môi trường nếu khai thác.
Khi kết thúc hoạt động khai thác tổ chức cá nhân có trách nhiệm lập đề án đóng cửa mỏ thực hiện phục hồi môi trường. Nếu không thực hiện đúng tiến độ với nội dung cơ quan nhà nước có quyền yêu cầu ký quỹ bổ sung hay xử lý theo quy định pháp luật.
Phân cấp thẩm quyền giữa trung ương và địa phương
Luật năm 2024 phân định rõ hơn vai trò của trung ương và địa phương trong quản lý địa chất và khoáng sản. Bộ Tài nguyên Môi trường là cơ quan chịu trách nhiệm tổ chức điều tra cơ bản cấp giấy phép cho nhóm I với II. Ủy ban nhân dân cấp tỉnh được quyền phê duyệt cấp phép đối với nhóm III và IV. Giúp địa phương chủ động hơn trong phát triển kinh tế bảo vệ tài nguyên trên địa bàn.
Trách nhiệm của cộng đồng và tổ chức xã hội
Luật khuyến khích người dân với cộng đồng địa phương tham gia giám sát hoạt động khoáng sản. Các hành vi khai thác trái phép, vi phạm cam kết môi trường gây ô nhiễm sẽ bị xử lý nghiêm. Tổ chức xã hội có thể góp ý cho các đề án khai thác tham gia phản biện quy hoạch giám sát thực thi chính sách.
Luật Địa chất Khoáng sản năm 2024 là bước tiến mới trong hoàn thiện hệ thống pháp luật về tài nguyên tại Việt Nam. Luật thể hiện rõ định hướng phát triển bền vững, minh bạch có trách nhiệm trong khai thác khoáng sản. Với những quy định cụ thể về phân nhóm, phân cấp, đấu giá, bảo vệ tài nguyên phục hồi môi trường nên luật không chỉ giải quyết các vấn đề tồn đọng trước đây còn đặt nền móng cho chiến lược khai thác khoáng sản thân thiện với môi trường có hiệu quả kinh tế lâu dài.