Công an xã đóng vai trò quan trọng trong giữ gìn an ninh trật tự ở cơ sở. Trong bối cảnh xã hội ngày càng phát triển khiến nhu cầu về quản lý hành chính ngày càng cao, các chính sách pháp luật liên quan đến công an xã cũng liên tục được cập nhật hoàn thiện. Đặc biệt kể từ khi triển khai lực lượng công an xã chính quy trên phạm vi toàn quốc thì nhiều quy định pháp lý mới đã được ban hành để điều chỉnh tổ chức, hoạt động, chế độ chính sách đối với lực lượng này. Bài viết dưới đây sẽ hệ thống lại những điểm nổi bật về quy định mới nhất của pháp luật liên quan đến công an xã, đặc biệt là công an xã chính quy.
Khung pháp lý hiện hành điều chỉnh công an xã
Hiện nay chưa có một đạo luật riêng mang tên Luật Công an xã. Thay vào đó các quy định pháp lý điều chỉnh tổ chức hoạt động với cả chế độ của lực lượng công an xã được quy định rải rác trong nhiều văn bản khác nhau. Cốt lõi của hệ thống pháp luật này gồm có Pháp lệnh Công an xã năm 2008, Luật Công an nhân dân năm 2018, Nghị định 42/2021 cùng các văn bản hướng dẫn thi hành khác.
Pháp lệnh Công an xã năm 2008 là văn bản đầu tiên thiết lập khung pháp lý đầy đủ về tổ chức nhiệm vụ quyền hạn của công an xã. Tuy nhiên trong quá trình triển khai mô hình công an xã bán chuyên trách đã bộc lộ nhiều hạn chế, đặc biệt là trong bối cảnh an ninh trật tự nông thôn ngày càng phức tạp. Vì vậy chủ trương đưa công an chính quy về xã được xem là một bước ngoặt quan trọng trong cải cách tổ chức lực lượng công an ở cơ sở.
Luật Công an nhân dân năm 2018 tiếp tục khẳng định nguyên tắc tổ chức lực lượng công an chính quy, tinh nhuệ từng bước hiện đại. Điều 46 của luật này dành riêng cho việc tổ chức công an xã chính quy cho phép bố trí sĩ quan, hạ sĩ quan công an nhân dân về đảm nhiệm các chức danh trưởng, phó trưởng công an xã, công an viên.
Lực lượng công an xã chính quy: tổ chức và chức năng
Từ năm 2019 lực lượng công an xã chính quy đã được triển khai mạnh mẽ trên toàn quốc theo lộ trình của Bộ Công an. Mục tiêu là thay thế hoàn toàn lực lượng công an xã bán chuyên trách bằng đội ngũ công an nhân dân chính quy, được đào tạo bài bản có năng lực thực thi nhiệm vụ tốt hơn.
Theo Nghị định 42/2021 công an xã chính quy gồm ba cấp hàm: trưởng công an xã, phó trưởng công an xã, công an viên. Trực thuộc công an cấp huyện chịu sự chỉ đạo hướng dẫn kiểm tra trực tiếp của công an cấp trên. Về biên chế mỗi xã thị trấn có ít nhất 8 cán bộ công an chính quy trong đó phải đảm bảo có lực lượng trực 24/7 để xử lý các vụ việc phát sinh ngay tại cơ sở.
Nhiệm vụ của công an xã chính quy rất đa dạng. Ngoài các nhiệm vụ truyền thống như đảm bảo an ninh trật tự, xử lý vi phạm hành chính, quản lý cư trú, tổ chức tuần tra còn có thêm các chức năng kiểm tra tạm trú, kiểm soát an ninh mạng tại địa phương tham gia hòa giải mâu thuẫn cộng đồng phối hợp với các lực lượng dân quân tự vệ, tổ bảo vệ dân phố.
Quyền hạn mở rộng trong lĩnh vực giao thông
Một điểm đáng chú ý trong quy định mới là công an xã chính quy được trao quyền tham gia tuần tra, kiểm soát xử lý vi phạm giao thông trong một số điều kiện nhất định. Theo Thông tư 73/2024 của Bộ Công an từ ngày 1/1/2025, công an xã chính quy được phép lập chốt kiểm tra, xử lý người điều khiển phương tiện vi phạm trên các tuyến đường thôn, đường xã, đặc biệt là khi không có mặt của lực lượng cảnh sát giao thông chuyên trách.
Là một bước tiến quan trọng tạo điều kiện để lực lượng công an xã chính quy phản ứng nhanh với các tình huống thực tế tại địa bàn, đồng thời giúp giảm tải cho cảnh sát giao thông tuyến huyện. Tuy nhiên quyền hạn này đi kèm với trách nhiệm cao đòi hỏi công an xã phải tuân thủ quy trình xử lý vi phạm, ghi nhận hành vi vi phạm một cách đầy đủ, khách quan, đồng thời báo cáo cho công an cấp trên để ra quyết định xử phạt chính thức.
Chế độ lương, phụ cấp, trang bị
Chính sách tiền lương và phụ cấp đối với công an xã chính quy cũng đang trong quá trình được điều chỉnh để phù hợp với tính chất công việc. Hiện nay dù Nhà nước chưa có chế độ lương riêng cho công an xã nhưng lực lượng này vẫn được hưởng lương theo hệ số cấp bậc hàm sĩ quan, hạ sĩ quan công an nhân dân. Từ ngày 1/7/2024 mức lương cơ sở được điều chỉnh lên 2,34 triệu đồng/tháng, làm cơ sở tính lương cho toàn bộ lực lượng công an nhân dân, trong đó có công an xã chính quy.
Ngoài lương, công an xã chính quy còn được hưởng các khoản phụ cấp như phụ cấp thâm niên, phụ cấp khu vực, phụ cấp trách nhiệm. Về điều kiện làm việc mỗi trụ sở công an xã được trang bị đầy đủ vũ khí, công cụ hỗ trợ, phương tiện làm việc, đồng phục, hệ thống thông tin liên lạc.
Tuy nhiên, trên thực tế, một số địa phương vẫn gặp khó khăn trong việc đảm bảo ngân sách để triển khai đồng bộ các chính sách này. Việc cấp phát trang thiết bị và hỗ trợ tài chính vẫn còn chênh lệch giữa các vùng miền, ảnh hưởng phần nào đến hiệu quả hoạt động của công an xã chính quy.
Một số thách thức trong triển khai thực tế
Mặc dù mô hình công an xã chính quy đã mang lại nhiều hiệu quả tích cực, song trong quá trình triển khai vẫn còn tồn tại một số bất cập. Trước hết là sự chồng chéo về nhiệm vụ giữa công an xã và các lực lượng khác như dân quân tự vệ, tổ dân phố, ban chỉ huy quân sự xã. Đôi khi dẫn đến tình trạng lúng túng trong phối hợp xử lý vụ việc.
Tiếp theo là vấn đề về chất lượng cán bộ. Không phải sĩ quan công an nào cũng thích ứng tốt với điều kiện làm việc ở cấp xã, đặc biệt là ở những vùng sâu, vùng xa, nơi cơ sở vật chất còn hạn chế áp lực công việc rất cao. Ngoài ra tình trạng thiếu nhân lực vẫn xảy ra ở nhiều xã có địa bàn rộng, dân cư đông đúc.
Cuối cùng là việc nâng cao nhận thức pháp luật của người dân. Dù đã có nhiều quy định mới nhưng trong một số trường hợp người dân chưa hiểu rõ quyền hạn của công an xã chính quy, dẫn đến mâu thuẫn hay không hợp tác trong quá trình xử lý vi phạm.
Lực lượng công an xã chính quy đang ngày càng khẳng định vai trò then chốt trong bảo đảm an ninh trật tự ở cơ sở. Với sự hoàn thiện của khung pháp lý đặc biệt là các quy định về tổ chức, nhiệm vụ cùng chế độ chính sách thì lực lượng này đã đang tạo dựng niềm tin trong nhân dân. Tuy nhiên để phát huy tối đa hiệu quả cần tiếp tục tháo gỡ những vướng mắc về cơ sở vật chất, nguồn lực với sự phối hợp giữa các lực lượng tại địa phương. Đồng thời nâng cao trình độ nghiệp vụ cùng tinh thần phục vụ nhân dân của cán bộ công an xã cũng là yếu tố then chốt để xây dựng hình ảnh một lực lượng chính quy, tận tụy, vì dân phục vụ.