Pháp luật đại cương là môn học nền tảng. Giúp sinh viên các khối ngành hiểu được những quy luật chung của nhà nước với pháp luật. Chương đầu tiên của môn học tập trung vào vấn đề nhà nước cung cấp cái nhìn khái quát về khái niệm, bản chất, đặc điểm, bộ máy tổ chức, hình thức của nhà nước. Hiểu rõ nội dung chương này giúp người học hình thành tư duy pháp lý nền tảng từ đó dễ dàng tiếp cận những nội dung pháp lý chuyên sâu hơn ở các môn học tiếp theo.
Nhà nước là gì
Nhà nước được hiểu là một tổ chức quyền lực chính trị đặc biệt trong xã hội có giai cấp. Tổ chức này có bộ máy chuyên biệt để điều hành, quản lý các lĩnh vực đời sống xã hội. Nhà nước có chủ quyền quốc gia có khả năng ban hành bảo đảm thực hiện pháp luật trên lãnh thổ của mình.
Nhà nước xuất hiện khi xã hội loài người phát triển đến một giai đoạn nhất định, khi mâu thuẫn giữa các tầng lớp trong xã hội không thể điều hòa bằng các thiết chế xã hội đơn giản. Để duy trì trật tự và ổn định xã hội, một tổ chức có quyền lực công cộng được thiết lập phát triển thành nhà nước như ngày nay.
Bản chất của nhà nước
Bản chất nhà nước được nhìn nhận qua hai khía cạnh chính: tính giai cấp và tính xã hội.
Tính giai cấp thể hiện ở chỗ nhà nước là công cụ bảo vệ lợi ích cho giai cấp cầm quyền. Nhà nước là phương tiện để giai cấp thống trị duy trì địa vị chính trị, điều hành xã hội theo định hướng phục vụ lợi ích của mình. Dù trong bất kỳ kiểu nhà nước nào, quyền lực đều tập trung vào tay một nhóm người đại diện cho giai cấp thống trị.
Tính xã hội phản ánh vai trò của nhà nước đối với toàn thể xã hội. Nhà nước không chỉ phục vụ lợi ích riêng của một giai cấp còn thực hiện các chức năng xã hội thiết yếu như giáo dục, y tế, bảo vệ môi trường, thúc đẩy bình đẳng giới, đảm bảo an sinh xã hội, phát triển kinh tế.
Hai mặt bản chất này không loại trừ nhau mà tồn tại song hành, bổ sung, tác động qua lại trong mọi hoạt động của nhà nước.
Đặc điểm của nhà nước
Thứ nhất nhà nước có quyền lực công cộng đặc biệt. Khác với các tổ chức xã hội khác, nhà nước sở hữu một hệ thống bộ máy có khả năng sử dụng công cụ cưỡng chế để bảo đảm thi hành pháp luật, duy trì trật tự xã hội bảo vệ chủ quyền quốc gia.
Thứ hai nhà nước quản lý dân cư trên một lãnh thổ nhất định. Mọi người dân đều chịu sự quản lý của nhà nước thông qua đơn vị hành chính cụ thể. Tổ chức và phân chia hành chính là phương thức để nhà nước thực hiện quyền lực và quản lý xã hội có hiệu quả.
Thứ ba nhà nước có hệ thống thuế cùng các nguồn thu khác để đảm bảo duy trì hoạt động của bộ máy. Thuế không phải là hành vi tự nguyện mà là nghĩa vụ bắt buộc do pháp luật quy định.
Thứ tư nhà nước có chủ quyền quốc gia. Đây là quyền tối cao đối với mọi hoạt động trong lãnh thổ và quyền độc lập trong quan hệ quốc tế. Chủ quyền là biểu hiện rõ nhất của tính độc lập và toàn vẹn của một quốc gia.
Thứ năm nhà nước có quyền ban hành pháp luật tổ chức thực hiện pháp luật. Đây là công cụ chủ yếu để nhà nước điều chỉnh hành vi của các chủ thể trong xã hội, đảm bảo công bằng ổn định.
Bộ máy nhà nước Việt Nam
Bộ máy nhà nước Việt Nam được tổ chức theo nguyên tắc thống nhất và phân công, phối hợp giữa các cơ quan lập pháp, hành pháp, tư pháp. Mỗi cơ quan giữ vai trò riêng nhưng phải hoạt động nhịp nhàng để đảm bảo hiệu quả quản lý nhà nước và phát triển xã hội.
Quốc hội là cơ quan quyền lực nhà nước cao nhất, giữ vai trò lập pháp, quyết định các vấn đề quan trọng của đất nước. Quốc hội thông qua hiến pháp, luật, giám sát hoạt động của các cơ quan khác.
Chủ tịch nước là người đứng đầu nhà nước, đại diện cho quốc gia về đối nội và đối ngoại, đồng thời thực hiện một số nhiệm vụ liên quan đến quốc phòng, an ninh bổ nhiệm nhân sự cấp cao.
Chính phủ là cơ quan hành chính nhà nước cao nhất, thực hiện quyền hành pháp, tổ chức thi hành pháp luật và điều hành hoạt động kinh tế, xã hội trên phạm vi cả nước.
Tòa án nhân dân là cơ quan xét xử, đảm bảo quyền công lý và xử lý các tranh chấp dân sự, hình sự theo quy định pháp luật.
Viện kiểm sát nhân dân là cơ quan thực hành quyền công tố và kiểm sát các hoạt động tư pháp, nhằm đảm bảo mọi hoạt động xét xử, điều tra, giam giữ, thi hành án diễn ra đúng pháp luật.
Chính quyền địa phương là cấp tổ chức nhà nước tại các tỉnh, huyện, xã, thực hiện chức năng quản lý hành chính tại địa phương, đảm bảo chính sách của trung ương được triển khai hiệu quả.
Hình thức nhà nước
Hình thức nhà nước bao gồm ba yếu tố cơ bản: hình thức chính thể, hình thức cấu trúc, chế độ chính trị.
Hình thức chính thể phản ánh tổ chức và cơ chế vận hành quyền lực tối cao trong nhà nước. Có hai loại chính thể chủ yếu là chính thể quân chủ và chính thể cộng hòa. Trong chính thể cộng hòa quyền lực tối cao thuộc về nhân dân được thực hiện thông qua các cơ quan đại diện.
Hình thức cấu trúc thể hiện cách tổ chức quyền lực trên phạm vi lãnh thổ. Có hai dạng chính là nhà nước đơn nhất và nhà nước liên bang. Việt Nam là nhà nước đơn nhất, toàn bộ hệ thống quyền lực tập trung thống nhất từ trung ương đến địa phương.
Chế độ chính trị phản ánh phương thức thực hiện quyền lực nhà nước, có thể theo hướng dân chủ hay phản dân chủ. Nhà nước pháp quyền hiện đại hướng tới xây dựng chế độ dân chủ, nơi pháp luật giữ vai trò trung tâm, mọi tổ chức lẫn cá nhân đều bình đẳng trước pháp luật.
Chương một của môn Pháp luật đại cương mang tính lý luận cơ bản nhưng lại đóng vai trò quan trọng trong định hình nhận thức về nhà nước với vai trò của nó trong đời sống xã hội. Từ khái niệm, bản chất, đặc điểm đến cấu trúc tổ chức cùng hình thức vận hành khiến tất cả tạo thành một chỉnh thể thống nhất giúp người học hiểu rõ nền tảng pháp lý chính trị của một quốc gia. Việc nắm vững những nội dung này sẽ là nền tảng vững chắc để tiếp cận các khái niệm pháp luật, chế độ pháp lý với tư duy pháp lý ở các chương tiếp theo.