Trong thực tiễn pháp lý không phải lúc nào cũng có quy định rõ ràng cho mọi tình huống xảy ra. Khi đó nguyên tắc tương tự pháp luật được vận dụng như một công cụ bổ trợ giúp giải quyết vấn đề trong khuôn khổ pháp lý. Vậy tương tự pháp luật là gì? Có gì khác với tương tự điều luật? Và nguyên tắc này được áp dụng ra sao?
Khái niệm tương tự pháp luật
Tương tự pháp luật là nguyên tắc cho phép cơ quan áp dụng pháp luật giải quyết một vụ việc cụ thể bằng cách vận dụng tinh thần, nguyên tắc chung của hệ thống pháp luật trong trường hợp không có điều luật cụ thể nào điều chỉnh trực tiếp tình huống đó.
Nói cách khác khi một tranh chấp hay yêu cầu phát sinh mà không thể tìm thấy bất kỳ quy phạm pháp luật cụ thể nào để giải quyết, người áp dụng pháp luật sẽ dựa vào các nguyên tắc pháp lý nền tảng như công bằng, lẽ phải, tinh thần pháp luật để đưa ra phán quyết hợp lý.
Phân biệt tương tự pháp luật và tương tự điều luật
Hai khái niệm này dễ bị nhầm lẫn nhưng khác nhau về bản chất và mức độ vận dụng
-
Tương tự điều luật là việc sử dụng một điều luật gần giống (tương tự) để áp dụng cho trường hợp chưa được quy định trực tiếp.
-
Tương tự pháp luật là bước sau khi không thể áp dụng tương tự điều luật tức là hoàn toàn không có quy phạm nào phù hợp lúc này mới cần dựa vào tinh thần và nguyên lý chung của pháp luật.
Ví dụ dễ hiểu
Một tranh chấp về công nghệ blockchain chưa có điều luật cụ thể điều chỉnh. Nếu có một điều luật về công nghệ thông tin tương đối phù hợp có thể áp dụng tương tự điều luật. Nhưng nếu không tìm thấy gì gần với nó người giải quyết sẽ vận dụng nguyên tắc bảo vệ quyền sở hữu, tự do kinh doanh, để xử lý vụ việc chính là áp dụng tương tự pháp luật.
Cơ sở pháp lý của nguyên tắc này
Pháp luật Việt Nam có đề cập nguyên tắc này trong Bộ luật Dân sự. Cụ thể Điều 5 Bộ luật Dân sự 2015 quy định khi không có luật điều chỉnh có thể áp dụng tập quán, nếu tập quán cũng không có thì áp dụng tương tự pháp luật.
Như vậy trình tự giải quyết thường là
-
Áp dụng quy phạm pháp luật cụ thể.
-
Nếu không có thì áp dụng tập quán.
-
Nếu không có tập quán áp dụng tương tự điều luật.
-
Nếu vẫn không có thì áp dụng tương tự pháp luật.
Mục đích và ý nghĩa của tương tự pháp luật
Tương tự pháp luật có vai trò quan trọng trong đảm bảo
-
Tính linh hoạt giúp pháp luật không bị cứng nhắc có thể thích ứng với các tình huống mới phát sinh.
-
Bảo đảm công bằng dựa vào tinh thần pháp luật để đưa ra giải pháp hợp lý bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp.
-
Phát triển pháp lý tạo tiền đề để xây dựng bổ sung pháp luật sau này từ các tình huống chưa có quy định cụ thể.
Một số ví dụ thực tế
-
Vấn đề hợp đồng điện tử thời kỳ đầu
Trước khi có Luật Giao dịch điện tử tranh chấp phát sinh từ hợp đồng ký qua email được giải quyết theo nguyên tắc tự do giao kết và thiện chí giữa các bên áp dụng tương tự pháp luật dân sự. -
Tranh chấp quyền riêng tư trong môi trường số
Khi pháp luật chưa theo kịp tốc độ phát triển của mạng xã hội, nhiều vụ xâm phạm đời tư được tòa án giải quyết dựa trên quyền nhân thân – một nguyên tắc nền tảng của pháp luật dân sự.
Điều kiện và giới hạn khi áp dụng tương tự pháp luật
Không phải lúc nào cũng có thể sử dụng tương tự pháp luật. Việc áp dụng phải
-
Không vi phạm nguyên tắc pháp quyền không làm thay đổi bản chất pháp luật hiện hành.
-
Không trái với Hiến pháp mọi quyết định đều phải tuân thủ trật tự pháp lý cao nhất.
-
Phù hợp với lợi ích công cộng, đạo đức xã hội không thể vận dụng để hợp pháp hóa điều trái đạo lý hoặc lợi ích nhóm.
Tương tự pháp luật là một nguyên tắc mềm dẻo nhưng đầy trách nhiệm đòi hỏi người áp dụng phải có năng lực phân tích đánh giá và hiểu sâu hệ thống pháp luật. Trong bối cảnh xã hội không ngừng đổi mới nguyên tắc này giúp lấp đầy khoảng trống pháp lý đảm bảo pháp luật luôn là công cụ công bằng và hiệu quả. Với mỗi công dân thì hiểu đúng về tương tự pháp luật cũng giúp nâng cao khả năng tự bảo vệ quyền lợi chính đáng khi cần thiết.