Công chứng là một hoạt động pháp lý có vai trò quan trọng trong việc đảm bảo tính hợp pháp và an toàn của các giao dịch dân sự, kinh tế, thương mại. Sau một thời gian áp dụng Luật Công chứng năm 2006, thực tiễn cho thấy nhiều nội dung đã không còn phù hợp với tình hình mới. Chính vì vậy vào năm 2014 Quốc hội đã thông qua Luật Công chứng số 53/2014/QH13 đánh dấu một bước tiến quan trọng trong việc cải cách hệ thống công chứng tại Việt Nam. Bài viết này sẽ phân tích một cách chi tiết các nội dung cơ bản và điểm mới của Luật Công chứng 2014 để người đọc có cái nhìn đầy đủ hơn về văn bản pháp lý này.
Bối cảnh ra đời và mục tiêu của Luật Công chứng 2014
Trước năm 2014 hoạt động công chứng tại Việt Nam chủ yếu do các Phòng công chứng nhà nước đảm nhiệm. Tuy nhiên mô hình này không đáp ứng được nhu cầu ngày càng tăng của xã hội về số lượng, chất lượng cũng như tính linh hoạt trong việc cung cấp dịch vụ. Bên cạnh đó cơ chế quản lý quy định pháp lý còn thiếu đồng bộ khiến cho việc kiểm soát chất lượng hành nghề công chứng gặp nhiều khó khăn. Trước tình hình đó Luật Công chứng 2014 được xây dựng với mục tiêu hoàn thiện khuôn khổ pháp lý nâng cao tính chuyên nghiệp và hiệu quả hoạt động công chứng đồng thời mở rộng mô hình hành nghề nhằm đáp ứng nhu cầu đa dạng của người dân.
Cấu trúc của Luật Công chứng năm 2014
Luật Công chứng năm 2014 gồm có 10 chương và 81 điều, quy định đầy đủ về các nguyên tắc hoạt động công chứng, tiêu chuẩn công chứng viên, quy trình công chứng, quyền và nghĩa vụ của các tổ chức hành nghề công chứng, cơ chế quản lý nhà nước cũng như xử lý vi phạm pháp luật trong lĩnh vực công chứng. Toàn bộ nội dung của luật được xây dựng theo hướng tạo điều kiện cho xã hội hóa, khuyến khích sự tham gia của khu vực tư nhân nhưng vẫn đảm bảo sự kiểm soát chặt chẽ của nhà nước đối với hoạt động công chứng
Công chứng viên, điều kiện hành nghề
Một trong những nội dung quan trọng của Luật Công chứng 2014 là quy định chi tiết về công chứng viên. Theo luật, công chứng viên là người được bổ nhiệm để thực hiện hoạt động công chứng. Điều kiện để trở thành công chứng viên gồm có bằng cử nhân luật, có thời gian công tác thực tế trong lĩnh vực pháp luật từ năm năm trở lên, đã hoàn thành khóa đào tạo nghề công chứng trải qua thời gian tập sự tại tổ chức hành nghề công chứng. Việc bổ nhiệm công chứng viên được thực hiện bởi Bộ trưởng Bộ Tư pháp trên cơ sở đề nghị của Sở Tư pháp các tỉnh thành.
Luật cũng quy định rõ công chứng viên phải hành nghề độc lập, trung thực, khách quan chịu trách nhiệm cá nhân về các văn bản công chứng do mình thực hiện. Là một nguyên tắc then chốt nhằm bảo đảm tính minh bạch và tránh tình trạng lạm quyền hay bị chi phối bởi yếu tố bên ngoài.
Mở rộng mô hình tổ chức hành nghề công chứng
Một điểm mới nổi bật trong Luật Công chứng 2014 là cho phép thành lập Văn phòng công chứng ngoài khu vực nhà nước. Trước đây hệ thống công chứng gần như độc quyền bởi các Phòng công chứng công lập. Với luật mới, các cá nhân đủ điều kiện có thể liên kết để thành lập Văn phòng công chứng hoạt động theo mô hình doanh nghiệp tư nhân, có tư cách pháp nhân, tự chủ về tài chính chịu trách nhiệm về hoạt động nghề nghiệp.
Việc cho phép thành lập Văn phòng công chứng tư nhân tạo ra sự cạnh tranh lành mạnh, nâng cao chất lượng dịch vụ, giúp người dân có nhiều lựa chọn hơn tiếp cận dịch vụ công chứng một cách thuận tiện. Tuy nhiên luật cũng đặt ra các điều kiện nghiêm ngặt trong việc cấp phép, hoạt động giám sát các tổ chức này nhằm tránh tình trạng buông lỏng quản lý.
Quy trình công chứng và các loại văn bản được công chứng
Luật Công chứng 2014 quy định quy trình công chứng phải đảm bảo rõ ràng, minh bạch đúng pháp luật. Người yêu cầu công chứng phải xuất trình đầy đủ giấy tờ tùy thân, giấy tờ liên quan đến giao dịch hay hợp đồng. Công chứng viên có trách nhiệm kiểm tra tính hợp pháp, hợp lệ, tự nguyện của các bên. Nếu thấy có dấu hiệu ép buộc, lừa dối hoặc vi phạm pháp luật thì công chứng viên có quyền từ chối thực hiện công chứng.
Các loại văn bản được công chứng theo quy định của luật bao gồm hợp đồng dân sự, di chúc, thỏa thuận phân chia di sản, hợp đồng tặng cho, chuyển nhượng bất động sản, nhiều loại giao dịch khác theo yêu cầu của pháp luật hay người dân. Ngoài ra công chứng viên còn có thể chứng thực bản dịch từ tiếng nước ngoài sang tiếng Việt ngược lại nếu đáp ứng điều kiện về trình độ ngoại ngữ.
Bảo hiểm trách nhiệm và xử lý vi phạm
Để bảo vệ quyền lợi của người yêu cầu công chứng Luật Công chứng 2014 quy định tổ chức hành nghề công chứng phải mua bảo hiểm trách nhiệm nghề nghiệp cho công chứng viên. Là một bước tiến lớn nhằm hạn chế rủi ro khi xảy ra sai sót trong hoạt động công chứng đồng thời thúc đẩy công chứng viên nâng cao tinh thần trách nhiệm cùng ý thức tuân thủ pháp luật.
Luật cũng quy định rõ ràng các hành vi bị cấm trong hoạt động công chứng như giả mạo giấy tờ, cố tình công chứng khi biết rõ vi phạm trốn tránh trách nhiệm hay nhận hối lộ. Các hành vi vi phạm này sẽ bị xử lý nghiêm khắc theo quy định của pháp luật, có thể bị thu hồi thẻ công chứng viên, xử phạt hành chính hay truy cứu trách nhiệm hình sự tùy theo mức độ.
Quản lý nhà nước trong hoạt động công chứng
Luật Công chứng 2014 xác định rõ vai trò của nhà nước trong quản lý hoạt động công chứng thông qua Bộ Tư pháp và Sở Tư pháp địa phương. Nhà nước có nhiệm vụ xây dựng quy hoạch phát triển hệ thống tổ chức hành nghề, cấp phép hoạt động, kiểm tra giám sát xử lý vi phạm. Ngoài ra luật còn cho phép xây dựng cơ sở dữ liệu công chứng nhằm tạo điều kiện cho việc tra cứu thông tin ngăn chặn các hành vi trục lợi qua công chứng.
Việc quản lý công chứng theo hướng hiện đại hóa và ứng dụng công nghệ là một yêu cầu tất yếu trong bối cảnh hiện nay. Tuy Luật Công chứng 2014 chưa đề cập trực tiếp đến công chứng điện tử nhưng đã tạo nền móng quan trọng để chuẩn bị cho các bước cải cách tiếp theo trong giai đoạn sau này.
Luật Công chứng năm 2014 là một văn bản pháp luật quan trọng. Góp phần tạo dựng môi trường pháp lý ổn định minh bạch trong các giao dịch dân sự. Những quy định mới về điều kiện hành nghề, tổ chức mô hình công chứng, quy trình công chứng và bảo vệ người dân đã giúp nâng cao chất lượng dịch vụ, hạn chế tranh chấp tạo niềm tin đối với hoạt động công chứng. Tuy nhiên, với sự phát triển nhanh chóng của công nghệ và nhu cầu xã hội, nhiều nội dung của luật này đã dần bộc lộ hạn chế cần được sửa đổi. Chính là tiền đề cho sự ra đời của Luật Công chứng 2024 và các nghị định hướng dẫn mới nhằm hoàn thiện hơn nữa hệ thống công chứng tại Việt Nam trong giai đoạn tới.