Lách luật là một hiện tượng phổ biến trong đời sống pháp lý của nhiều quốc gia không chỉ riêng Việt Nam. Thường được nhắc đến trong bối cảnh người dân hay tổ chức cố ý lợi dụng kẽ hở pháp luật để thực hiện hành vi trái với tinh thần của luật nhưng không vi phạm trực tiếp nội dung văn bản luật. Mặc dù không phạm luật theo đúng nghĩa đen nhưng hành vi lách luật vẫn gây nhiều tranh cãi về mặt đạo đức xã hội. Trong bài viết này chúng ta sẽ cùng làm rõ khái niệm lách luật từ vựng tương đương trong tiếng Anh, các ví dụ điển hình phân tích một số trường hợp cụ thể như lách luật mang thai hộ với sinh con thứ ba.
Định nghĩa lách luật
Lách luật là hành vi của cá nhân hoặc tổ chức khi cố tình thực hiện một hành động trái với mục đích hoặc tinh thần của luật pháp, nhưng lại không vi phạm điều khoản cụ thể nào trong văn bản quy phạm pháp luật hiện hành. Người lách luật thường dựa vào sự thiếu chặt chẽ, chưa rõ ràng hay chưa cập nhật kịp thời của các quy định pháp lý để thực hiện hành vi có lợi cho bản thân hoặc né tránh trách nhiệm pháp lý.
Nói cách khác lách luật là khai thác vùng xám pháp lý tận dụng sự mơ hồ của luật mà không phạm tội theo mặt hình thức nhưng thực chất làm sai lệch mục đích điều chỉnh của pháp luật.
Lách luật tiếng Anh là gì
Trong tiếng Anh khái niệm tương đương với lách luật là loophole exploitation hay legal loophole. Ngoài ra cụm từ circumvent the law cũng được dùng phổ biến có nghĩa là tìm cách né tránh luật hay đi đường vòng để không phải chịu trách nhiệm pháp lý.
Một số thuật ngữ liên quan như grey area, legal evasion, exploit the legal system cũng mang ý nghĩa gần giống dùng để chỉ hành vi mưu mẹo trong khuôn khổ pháp lý.
Ví dụ điển hình về lách luật trong thực tiễn
Lách luật có thể diễn ra trong nhiều lĩnh vực từ kinh tế, tài chính, thuế đến lao động, dân sự thậm chí trong các quy định nội bộ của tổ chức. Dưới đây là một vài ví dụ dễ nhận thấy.
Thứ nhất là trong lĩnh vực thuế. Một doanh nghiệp tách thành nhiều pháp nhân nhỏ có cùng địa chỉ để tránh ngưỡng thuế suất cao hơn là hành vi lách luật. Mặc dù hình thức hợp pháp nhưng mục đích là trốn tránh trách nhiệm thuế mà lẽ ra doanh nghiệp đó phải thực hiện.
Thứ hai là trong đấu thầu công trình công. Một số công ty tạo dựng các đơn vị độc lập nhưng thực tế cùng chung lợi ích để tham gia đấu thầu qua đó loại bỏ cạnh tranh thật sự. Đây là hình thức lách luật để qua mặt quy trình lựa chọn nhà thầu công khai minh bạch.
Thứ ba là trong tuyển dụng lao động. Một số doanh nghiệp ký hợp đồng thời vụ ngắn hạn liên tiếp thay vì ký hợp đồng lao động dài hạn để né tránh nghĩa vụ đóng bảo hiểm xã hội cho người lao động. Việc này không vi phạm trực tiếp nhưng làm ảnh hưởng quyền lợi người lao động và mục tiêu điều chỉnh của luật bảo hiểm.
Lách luật trong vấn đề mang thai hộ
Mang thai hộ là vấn đề xã hội nhạy cảm và pháp lý phức tạp. Luật hôn nhân và gia đình Việt Nam hiện chỉ cho phép mang thai hộ vì mục đích nhân đạo, nghĩa là giữa người thân thích trong gia đình, không vì mục đích thương mại. Tuy nhiên trong thực tế có những trường hợp các cá nhân, tổ chức lách luật bằng cách giả vờ quan hệ thân thích hoặc lập hợp đồng dân sự bên ngoài, sau đó biến tướng thành dịch vụ mang thai hộ có thu phí.
Những người thực hiện hành vi này lợi dụng việc luật chưa có quy định cụ thể về xử lý hình sự nếu không có yếu tố thương mại rõ ràng. Họ có thể ký hợp đồng giả mạo hoặc nhờ người trung gian dàn dựng mối quan hệ thân nhân. Về mặt pháp lý nếu không chứng minh được có yếu tố mua bán thì không thể xử lý nhưng rõ ràng mục đích điều chỉnh của luật là bảo vệ nhân đạo đã bị biến tướng.
Lách luật trong lĩnh vực mang thai hộ gây hậu quả xã hội nghiêm trọng. Nó dẫn đến thị trường hóa việc sinh nở làm xói mòn giá trị gia đình tạo điều kiện cho đường dây trung gian trục lợi ảnh hưởng đến quyền trẻ em sau sinh.
Lách luật trong quy định sinh con thứ ba
Sinh con thứ ba từng là vấn đề được kiểm soát chặt trong chính sách dân số kế hoạch hóa gia đình. Trước đây một số cơ quan nhà nước áp dụng chế tài với cán bộ sinh con thứ ba như không xét thi đua không nâng lương hay không bổ nhiệm. Tuy nhiên, sau khi Luật dân số không còn quy định cụ thể cấm sinh con thứ ba, nhiều cá nhân đã lách luật để tránh chế tài.
Chẳng hạn, một số cán bộ tạm xin nghỉ việc trước khi sinh con thứ ba, sinh con ngoài lãnh thổ quốc gia để không bị thống kê. Thậm chí có người ly hôn giả rồi tái hôn sau khi sinh để tránh bị ghi nhận là sinh con thứ ba trong hồ sơ công chức.
Các hành vi này không trái với quy định cụ thể nhưng đi ngược lại tinh thần của chính sách dân số. Khi nhiều người làm theo, quy định trở nên kém hiệu lực mất ý nghĩa quản lý. Là ví dụ rõ nét của việc lách luật trong hành chính công.
Hệ quả pháp lý và đạo đức của hành vi lách luật
Lách luật đặt ra nhiều câu hỏi về ranh giới giữa hợp pháp và chính đáng. Dù không vi phạm điều luật cụ thể nhưng hành vi này thường bị lên án về mặt đạo đức với tính công bằng xã hội. Những người lách luật thường có lợi ích vật chất hoặc danh vọng, trong khi người tuân thủ quy định lại gặp thiệt thòi.
Nếu không được ngăn chặn hành vi lách luật sẽ dần làm suy yếu hiệu lực thực thi của pháp luật dẫn đến mất niềm tin vào công lý tạo bất bình đẳng thúc đẩy xu hướng lách luật trong cộng đồng.
Cần phân biệt lách luật với sáng tạo pháp lý. Một luật sư giỏi có thể tìm cách bảo vệ thân chủ mà không làm méo mó luật, còn lách luật thường được hiểu là hành vi cố ý thao túng luật vì lợi ích cá nhân bất chấp hậu quả với cộng đồng.
Lách luật là hành vi phổ biến trong xã hội hiện đại phản ánh sự chưa hoàn thiện của hệ thống pháp luật cũng như tư duy ứng xử với luật của cá nhân và tổ chức. Mặc dù không vi phạm trực tiếp quy định pháp lý nhưng lách luật vẫn bị xem là đi ngược tinh thần pháp luật cần được kiểm soát bằng cách hoàn thiện quy định rồi cả tăng cường giám sát nâng cao đạo đức xã hội.
Qua các ví dụ như mang thai hộ vì mục đích thương mại hay sinh con thứ ba trong hệ thống công vụ có thể thấy sự phức tạp tinh vi của các hành vi lách luật. Chỉ khi có sự phối hợp chặt chẽ giữa pháp luật, chính sách với nhận thức xã hội hiện tượng này mới có thể được hạn chế một cách hiệu quả.