Trong một xã hội hiện đại minh bạch thì công khai là nguyên tắc không thể thiếu để xây dựng chính quyền phục vụ nhân dân. Một trong những yếu tố tạo nên nền tảng cho sự minh bạch đó chính là quyền tiếp cận thông tin của công dân. Nhận thức rõ vai trò quan trọng này, Quốc hội đã thông qua Luật Tiếp cận thông tin năm 2016 nhằm thể chế hóa quyền được biết với đảm bảo mọi công dân có thể chủ động tiếp cận các dữ liệu liên quan đến mình với đời sống xã hội.
Luật Tiếp cận thông tin năm 2016 là một văn bản pháp lý quan trọng góp phần thực thi Hiến pháp năm 2013, nơi lần đầu tiên quyền tiếp cận thông tin được ghi nhận là quyền hiến định. Luật có hiệu lực từ ngày 1 tháng 7 năm 2018 hiện đang được áp dụng trên phạm vi toàn quốc.
Khái niệm về tiếp cận thông tin
Tiếp cận thông tin theo quy định của pháp luật là việc công dân được đọc, xem, nghe, ghi chép, sao chụp hay nhận bản sao các thông tin do cơ quan nhà nước nắm giữ. Là thông tin được tạo ra trong quá trình thực hiện nhiệm vụ quản lý nhà nước phục vụ lợi ích công cộng. Không chỉ dừng lại ở quyền tra cứu, luật còn mở rộng đến việc yêu cầu cung cấp thông tin theo quy trình pháp lý rõ ràng.
Việc tiếp cận thông tin được luật điều chỉnh không đồng nghĩa với việc tiếp cận mọi dữ liệu của Nhà nước. Luật cũng quy định rõ những loại thông tin không được phép tiếp cận như thông tin bí mật nhà nước, bí mật cá nhân, bí mật đời sống riêng tư, một số trường hợp liên quan đến an ninh quốc phòng.
Mục tiêu ý nghĩa của luật
Luật ra đời với mục tiêu tạo hành lang pháp lý cụ thể để công dân thực hiện quyền được biết qua đó giám sát phản biện rồi cả tham gia vào quá trình xây dựng thực thi chính sách. Không chỉ là một quyền tự thân còn là công cụ để bảo vệ các quyền khác của công dân như quyền khiếu nại, tố cáo, quyền tham gia quản lý nhà nước với xã hội.
Ngoài ra, luật còn hướng đến nâng cao trách nhiệm giải trình của cơ quan nhà nước. Khi thông tin được minh bạch, hoạt động công quyền sẽ bị giám sát chặt chẽ hạn chế tình trạng lạm quyền, tham nhũng giúp tăng cường niềm tin giữa người dân với chính quyền.
Phạm vi đối tượng áp dụng
Luật áp dụng đối với tất cả công dân Việt Nam. Người nước ngoài cư trú tại Việt Nam có thể được tiếp cận thông tin công khai nhưng không được yêu cầu cung cấp những thông tin không công khai nếu không thuộc diện quy định đặc biệt. Các cơ quan có trách nhiệm cung cấp thông tin bao gồm toàn bộ hệ thống các cơ quan nhà nước từ trung ương đến địa phương, tổ chức chính trị, tổ chức chính trị xã hội, đơn vị sự nghiệp công lập có nhiệm vụ quản lý nhà nước.
Những nguyên tắc bảo đảm quyền tiếp cận thông tin
Thứ nhất là nguyên tắc bình đẳng. Mọi công dân đều có quyền tiếp cận thông tin như nhau không phân biệt giới tính, nghề nghiệp, nơi cư trú hay trình độ văn hóa. Là yếu tố bảo đảm sự công bằng trong tiếp cận cơ hội.
Thứ hai là nguyên tắc minh bạch thuận tiện. Cơ quan nhà nước có trách nhiệm công bố công khai thông tin qua các hình thức như cổng thông tin điện tử, công báo, bảng tin, hội nghị người dân. Đồng thời phải hỗ trợ người dân tiếp cận thông tin dễ dàng đặc biệt là người khuyết tật với người sống tại vùng sâu vùng xa.
Thứ ba là nguyên tắc kịp thời chính xác. Thông tin công bố phải đầy đủ đúng nội dung được cập nhật liên tục. Khi công dân yêu cầu cung cấp thông tin, cơ quan có trách nhiệm trả lời trong thời hạn quy định.
Các hình thức tiếp cận thông tin
Thông tin có thể được công khai chủ động bởi cơ quan nhà nước hay được cung cấp theo yêu cầu của công dân. Người dân có thể tiếp cận thông tin bằng cách tra cứu trực tiếp tại trụ sở cơ quan, qua trang thông tin điện tử hay qua các phương tiện truyền thông khác.
Trong trường hợp thông tin không được công khai rộng rãi, công dân có thể nộp đơn yêu cầu và cơ quan nhà nước có trách nhiệm tiếp nhận xử lý cung cấp thông tin theo đúng thời gian quy định. Nếu từ chối cung cấp, cơ quan phải nêu rõ lý do bằng văn bản.
Cơ chế bảo vệ quyền tiếp cận thông tin
Luật quy định rõ ràng cơ chế bảo vệ khi quyền tiếp cận thông tin bị xâm phạm. Công dân có thể khiếu nại tố cáo hay khởi kiện khi bị từ chối cung cấp thông tin trái quy định bị gây khó khăn hay nhận thông tin sai lệch. Ngoài ra, cá nhân, tổ chức có hành vi cố tình cản trở quyền tiếp cận hay cung cấp thông tin không đúng sẽ bị xử lý theo quy định pháp luật.
Bên cạnh đó luật cũng yêu cầu cơ quan cung cấp thông tin phải định kỳ báo cáo về việc thực hiện nghĩa vụ công khai tiếp nhận yêu cầu hỗ trợ người dân trong việc tiếp cận.
Thách thức cùng định hướng thực hiện hiệu quả
Mặc dù luật đã có hiệu lực từ năm 2018 nhưng trong thực tế việc thực thi còn gặp nhiều khó khăn. Một số cơ quan chưa chủ động cập nhật thông tin chưa bố trí nhân lực chuyên trách tiếp nhận yêu cầu hay thiếu cơ sở dữ liệu điện tử phục vụ tra cứu. Nhiều người dân vẫn chưa nắm rõ quyền của mình dẫn đến tình trạng ngại yêu cầu hay không biết yêu cầu như thế nào.
Để luật thực sự đi vào đời sống cần đẩy mạnh công tác truyền thông phổ biến pháp luật tới từng người dân đặc biệt là đối tượng yếu thế. Đồng thời cần tăng cường đầu tư cơ sở vật chất cho các cơ quan nhà nước ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý cung cấp thông tin đào tạo cán bộ chuyên trách có kỹ năng, trách nhiệm, tinh thần phục vụ người dân.
Luật Tiếp cận thông tin năm 2016 không chỉ là công cụ pháp lý giúp người dân thực hiện quyền được biết còn là nền tảng xây dựng một nền hành chính công khai, minh bạch, hiện đại. Việc bảo đảm thực thi hiệu quả luật sẽ góp phần nâng cao chất lượng quản trị quốc gia với cả phát triển xã hội công bằng, dân chủ văn minh.