Trưng cầu ý dân là một trong những quyền dân sự của người dân. Giúp thể hiện ý chí trực tiếp tham gia vào các quyết sách quan trọng của đất nước. Đạo luật quan trọng quy định về quyền này tại Việt Nam hiện nay là Luật trưng cầu ý dân được Quốc hội khóa XIII thông qua ngày 25 tháng 11 năm 2015 chính thức có hiệu lực từ ngày 1 tháng 7 năm 2016. Văn bản mang số hiệu 96 2015 QH13 mở ra một cơ chế để người dân có thể quyết định các vấn đề trọng đại mang tầm quốc gia thay cho chỉ quyết định ở cấp chính quyền.
Phạm vi và đối tượng áp dụng
Luật trưng cầu ý dân quy định phạm vi điều chỉnh cho mọi hoạt động tổ chức trưng cầu ý dân tại phạm vi toàn quốc. Đối tượng áp dụng là mọi cơ quan tổ chức, cá nhân có liên quan, đặc biệt là công dân Việt Nam từ đủ 18 tuổi trở lên tính đến ngày bỏ phiếu. Luật này không áp dụng cho một số trường hợp được quy định riêng, tuy nhiên nguyên tắc cơ bản là mọi người đủ điều kiện đều có quyền bỏ phiếu biểu quyết khi đã có quyết định tổ chức trưng cầu ý dân.
Mục tiêu và nguyên tắc trưng cầu ý dân
Luật đề cao nguyên tắc phổ thông bình đẳng trực tiếp và bỏ phiếu kín. Mục tiêu là bảo đảm người dân có thể trực tiếp quyết định những vấn đề có ảnh hưởng lớn đến quốc gia, tạo sự đồng thuận xã hội, củng cố khối đại đoàn kết dân tộc. Việc tổ chức trưng cầu ý dân phải thực hiện đúng trình tự pháp luật quy định, bảo đảm tính khách quan trung thực, không bị chi phối bởi yếu tố ngoại cảnh.
Vấn đề nào được trưng cầu
Theo quy định, Quốc hội quyết định trưng cầu ý dân đối với các vấn đề sau đây
-
Toàn văn Hiến pháp hoặc các nội dung quan trọng của Hiến pháp
-
Các vấn đề đặc biệt quan trọng liên quan đến chủ quyền lãnh thổ quốc phòng an ninh đối ngoại có ảnh hưởng trực tiếp đến lợi ích quốc gia
-
Vấn đề kinh tế xã hội trọng đại, tác động đến phát triển của đất nước
-
Vấn đề quan trọng khác theo quyết định của Quốc hội
Luật cũng quy định rõ mỗi vấn đề chỉ được trưng cầu đi trưng cầu lại sau tối thiểu 24 tháng kể từ lần trưng cầu gần nhất, đồng thời không được trưng cầu trong thời gian quốc gia ban bố tình trạng khẩn cấp hoặc chiến tranh và trong vòng 6 tháng sau khi tình trạng này chấm dứt.
Trình tự đưa ra trưng cầu
Quy trình đề xuất và quyết định tổ chức trưng cầu gồm nhiều bước
-
Trước hết đề nghị phải được đưa ra bởi Chủ tịch nước hoặc Chính phủ hoặc ít nhất một phần ba tổng số đại biểu Quốc hội
-
Đề nghị này được thẩm tra bởi Hội đồng dân tộc hoặc Ủy ban của Quốc hội để xác định tính cần thiết và nội dung
-
Sau khi thẩm tra, Ủy ban thường vụ Quốc hội xem xét tính khả thi và đưa vào chương trình làm việc tại kỳ họp Quốc hội
-
Quốc hội tiến hành thảo luận và quyết định tổ chức trưng cầu bằng nghị quyết cần được sự tán thành của quá nửa tổng số đại biểu
Khi nghị quyết được ban hành, Ủy ban thường vụ Quốc hội sẽ công bố quyết định tổ chức và ấn định ngày bỏ phiếu vào chính ngày Chủ nhật, công khai trước ít nhất 60 ngày.
Tổ chức và giám sát
Việc tổ chức trưng cầu trải qua nhiều cấp từ quốc gia đến cấp xã
-
Ủy ban thường vụ Quốc hội chịu trách nhiệm đặt lịch ngày bỏ phiếu, hướng dẫn tổ chức, thông tin tuyên truyền và giám sát toàn bộ
-
Chính phủ chịu trách nhiệm về kinh phí, bảo đảm an ninh và tổ chức thực hiện tại địa phương
-
Ủy ban nhân dân các cấp có nhiệm vụ cụ thể như in ấn phiếu, lập danh sách cử tri, tổ chức điểm bỏ phiếu, giải quyết khiếu nại tố cáo
-
Tổ trưng cầu cấp xã do ủy ban xã lập ra gồm đại diện địa phương, tổ chức xã hội và người dân trực tiếp làm nhiệm vụ hướng dẫn bầu cử và kiểm phiếu
Trong suốt quá trình diễn ra, Quốc hội Mặt trận Tổ quốc và người dân đều có quyền giám sát để đảm bảo tính minh bạch khách quan. Hành vi tuyên truyền sai sự thật mua chuộc cử tri hay gian lận kiểm phiếu đều bị nghiêm cấm và bị xử lý theo quy định.
Bỏ phiếu và kiểm phiếu
Ngày bỏ phiếu tổ chức vào Chủ nhật, thời gian từ 7 giờ sáng đến 7 giờ tối. Trong trường hợp khẩn cấp có thể điều chỉnh sớm nhất từ 5 giờ sáng và muộn nhất đến 21 giờ. Trong phòng bỏ phiếu bắt buộc phải có nêu rõ nội quy và không ai được can thiệp vào việc bỏ phiếu kín.
Ngay sau khi kết thúc bỏ phiếu, tổ kiểm phiếu mở hòm và kiểm tại chỗ công khai trước sự chứng kiến của người dân. Phiếu không hợp lệ nếu sai mẫu, không đóng dấu hoặc đánh dấu nhiều lựa chọn hoặc có nội dung khác.
Kết quả trưng cầu phải đồng thuận quá nửa tổng số đại biểu trong tất cả các phiếu hợp lệ và có giá trị kể từ ngày công bố. Mọi cơ quan cá nhân đều phải thực hiện nghiêm theo kết quả đó.
Khiếu nại và xử lý vi phạm
Luật trao quyền giải quyết khiếu nại tố cáo ngay tại ủy ban xã cấp huyện, đồng thời Ủy ban thường vụ Quốc hội có quyền quyết định cuối cùng. Những hành vi như tuyên truyền sai, cưỡng ép, gian lận phiếu đều bị xử lý nghiêm theo quy định pháp luật có liên quan.
Vai trò và tầm quan trọng
Luật trưng cầu ý dân năm 2015 đánh dấu một bước tiến quan trọng trong việc thực hiện quyền tự do dân chủ của người dân. Đây là cơ chế tạo điều kiện để người dân tham gia trực tiếp vào quyết định những vấn đề lớn mang tính chất nền tảng quốc gia. Áp dụng thực chất, luật sẽ góp phần củng cố niềm tin của người dân vào Chính phủ và bộ máy chính quyền, nâng cao tính minh bạch và trách nhiệm giải trình.
Song hành cùng đó cần có sự chuẩn bị kỹ càng từ thể chế tới truyền thông xã hội để người dân hiểu và thực hiện đúng quyền lợi và nghĩa vụ của mình trong các cuộc trưng cầu.
Luật trưng cầu ý dân năm 2015 là biểu hiện của một hệ thống pháp luật tiến bộ tôn trọng quyền tham gia chính trị của công dân. Quy định rõ ràng về phạm vi nội dung, điều kiện tổ chức, quyền nghĩa vụ của các bên cũng như kết quả và cách xử lý vi phạm giúp luật có tính khả thi cao.