Hiến, lấy, ghép nội tạng là hành động mang tính nhân đạo cao góp phần cứu sống nhiều người bệnh nặng. Nhằm bảo đảm quyền tự nguyện, minh bạch an toàn trong hoạt động này Quốc hội Việt Nam đã ban hành Luật số 75/2006/QH11 vào ngày 29 tháng 11 năm 2006 có hiệu lực từ ngày 1 tháng 7 năm 2007. Quy định rõ cơ chế hiến mô, bộ phận cơ thể người và hiến xác từ đó hình thành hành lang pháp lý cho hoạt động y tế nhân đạo.
Phạm vi và đối tượng áp dụng
Luật điều chỉnh toàn bộ quy trình liên quan đến hiến, lấy, ghép mô, bộ phận cơ thể sống hoặc sau khi chết bao gồm cả việc hiến xác cho mục đích y học. Pháp luật cũng quy định về thành lập ngân hàng mô và Trung tâm điều phối quốc gia về ghép bộ phận cơ thể. Luật áp dụng đối với cá nhân, tổ chức trong và ngoài nước khi thực hiện hoạt động hiến tạng tại Việt Nam.
Các nguyên tắc cơ bản
Luật nêu rõ hoạt động hiến mô và bộ phận cơ thể người phải đảm bảo cơ bản bốn nguyên tắc: tự nguyện, vì mục đích nhân đạo hoặc phục vụ chữa bệnh giảng dạy nghiên cứu, không vì mục đích thương mại và bảo mật thông tin liên quan. Bất kỳ hành vi lấy tạng trái phép, ép buộc hoặc mua bán nội tạng đều bị coi là vi phạm pháp luật và bị nghiêm cấm.
Điều kiện và quyền của người hiến
Công dân từ đủ 18 tuổi trở lên, có đầy đủ năng lực hành vi dân sự đều có quyền tự nguyện đăng ký hiến nội tạng khi còn sống hoặc sau khi chết. Với trường hợp thụ tinh nhân tạo, nam từ 20 tuổi trở lên và nữ từ 18 tuổi trở lên được tham gia hiến noãn tinh trùng phôi.
Việc đăng ký được thực hiện tại cơ sở y tế hoặc trực tuyến thông qua Trung tâm điều phối ghép tạng quốc gia. Người hiến được cấp thẻ xác nhận và có quyền thay đổi hoặc thu hồi quyết định bất cứ lúc nào trước khi tạng được lấy.
Quy trình tiếp nhận và lấy tạng
Người hiến đăng ký sẽ được cơ sở y tế tư vấn và thẩm định sức khỏe. Thông tin được gửi lên Trung tâm điều phối quốc gia và cấp thẻ hiến. Việc lấy tạng chỉ được phép thực hiện tại cơ sở y tế đủ tiêu chuẩn do Bộ Y tế công nhận và chỉ trên những người đã đăng ký hoặc có sự đồng thuận theo quy định.
Trong trường hợp người hiến chết não, phải có hội đồng chuyên gia xác định và bộ phận chỉ được lấy khi đủ các điều kiện y tế đã đề ra.
Quyền lợi của người hiến
Người hiến được chăm sóc y tế và phục hồi miễn phí sau khi hiến nội tạng, được khám định kỳ miễn phí và được cấp thẻ bảo hiểm y tế miễn phí. Họ còn có quyền ưu tiên nếu cần ghép tạng trong tương lai và được tôn vinh bằng kỷ niệm chương vì sức khỏe nhân dân.
Gia đình có thể khởi lễ truy điệu, mai táng phần còn lại của cơ thể và ngân sách nhà nước sẽ chi trả chi phí liên quan.
Cơ quan quản lý và giám sát
Bộ Y tế chịu trách nhiệm chủ trì quản lý nhà nước về lĩnh vực hiến tạng, phối hợp cùng các bộ ngành và chính quyền địa phương. Công tác này bao gồm xây dựng văn bản hướng dẫn, đào tạo nhân sự, thành lập cơ sở kỹ thuật, kiểm tra, thanh tra và tổ chức tuyên truyền nhằm tạo niềm tin xã hội.
Ngân hàng mô thực hiện công tác tiếp nhận, bảo quản, cung ứng mô. Trung tâm điều phối chịu trách nhiệm thông tin, điều phối ghép, quản lý danh sách người chờ ghép và hợp tác quốc tế.
Hành vi bị nghiêm cấm
Luật nghiêm cấm các hành vi như lấy trộm nội tạng, ép buộc hiến, mua bán mô hoặc nội tạng, quảng cáo vì mục đích thương mại, lợi dụng xác chết hoặc thông đồng làm sai lệch kết quả chết não. Các hành vi này đều bị xử lý theo quy định pháp luật Việt Nam.
Ý nghĩa và thách thức thực thi
Luật đã mở ra cơ hội pháp lý minh bạch cho hoạt động hiến ghép nội tạng tại Việt Nam, hỗ trợ cứu chữa nhiều bệnh nhân nặng. Tuy nhiên, thách thức vẫn hiện hữu về mặt nhận thức, khi nhiều người thiếu thông tin, lo ngại tâm lý hoặc gia đình không đồng thuận. Cơ sở y tế, ngân hàng mô và Trung tâm điều phối cần tiếp tục hoàn thiện, minh bạch và xây dựng hệ thống dữ liệu hiện đại để đảm bảo hoạt động này ngày càng hiệu quả.
Luật hiến với lấy với ghép mô và bộ phận cơ thể người cùng hoạt động hiến xác tại Việt Nam thể hiện sự tiến bộ trong chính sách y tế nhân văn. Mở hướng cho hành động hiến tặng nhân đạo đồng thời bảo vệ quyền tự do, an toàn và sức khỏe của người hiến. Mỗi công dân khi hiểu đúng với tự nguyện đăng ký hiến nội tạng sẽ góp phần tạo ra giá trị lớn lao hiến tặng hy vọng cho người bệnh. Để luật phát huy tác dụng cần tiếp tục tuyên truyền hoàn thiện cơ sở pháp lý nâng cao năng lực thực thi cho các cơ quan liên quan.